Қырғыздың дарынды режиссері, КСРО Мемлекеттік сыйлығының лауреаты Болот Шәмшиевпен сұхбатымыз қазақ-қырғыз режиссерлері мен жазушылары арасындағы ұлы достықтың киноға әсері тақырыбында өрбіді.
– Болот аға, құндылықтар құлдыраған заман болды бұл. Мұның себебін «қоғамдық формация ауысқан кездегі заңды құбылыс» деп түсіндіретіндер көп. Кинодан, руханият әлемінде бағытымыздан, барымыздан айырылып қалған жоқпыз ба өзі?
– Ғылыми тілде мұны аберрация дейді. Сіз айтқан факторларды тек қазақ пен қырғыз ғана бастан кешіп жатқан жоқ. Мұны тәуелсіздіктің кері жаңғырығы деуге болатын шығар. Мемлекеттік аппарат өткеннің құндылығы мен бүгінгі көзқарастың бір-бірімен үндесіп кетуі үшін, қоғамдық сана оны қорытып, қабылдау үшін біраз жұмыстар істеу керек еді.
Басқаша айтқанда, рухани құндылықтарды материалдық көзқарас ығыстырып шығарды. Режиссерге жақсы кино түсіру үшін идеяны аспаннан алудың қажеті жоқ. Біз кино жасағанда оның қоғамға әсерін ойладық. Мысалы, «Қасқырдың апанын» көрген жас «мен наша тасымалдаушы болмаймын» деп ой түйсе, мақсаттың орындалғаны.
Қазір бәрі басқаша болып кетті. Режиссерлер арасындағы сабақтастық үзіліп қалды. 20-30 жылдық бай тәжірибесі бар режиссер өзінің тәжірибесін жұмсайтын орта таппаса, жас режиссерде тәлімгер ұстаз болмаса, қаржыландырушы көз болмаса, жақсы кино қайдан шығады?! Жас режиссерлерге қарап, олардың жасындағы өзімді іздеймін. Солардың басында жазылған, түсірілген дүниелерді іздеймін. Мемлекетке киноның алтын қоржынын классикалық туындылармен толықтыратын таланттар керек. Соңғы 15-20 жылдағы кинолардың ішінен ойдан шыққандары аз. Есіме түсіре алмай отырмын.
«Біз жас ұрпақты қандай киномен тәрбиелейміз, олар экраннан қандай кино көреді» деген ой жаныма жай таптырмайды. Компьютердің жасанды көріністері, образ бен жан дүниесін үйлестіре алмаған әртіс. Мұның бәрі киноны өзінің бастапқы тұнығынан алыстатып жібергендей болып көрінеді.
– Бүгінгі киноға не жетпейді?
– Бүгінгі киноға талант пен жүйелілік жетіңкіремей тұр. Киноиндустрия партизандық деңгейде. Талантты режиссерлер жеке-дара әрекет ететінін жоғарыда айттым. Қырғыз киносының проблемасын мемлекеттік деңгейде шешетін, кинематографиялық үрдісті жүйелейтін кез келді. Бұлай жалғаса берсе, біз қырғыз киносының алтын дәуірі туралы тек өткен шақпен ғана сөйлейтін боламыз.
– Сізде бай тәжірибе бар. КСРО кезінде сценарий немесе актер қалай таңдалатын, іріктеу қалай өтетін еді?
– Әуелі КСРО Мемлекеттік кино комитетінің сүзгісінен, сонан кейінгі процесте сынақтан өтіп келген адамдарды басқа инстанцияда сынақтан өткізеді. Бұл міндет сценарийстің құзыретінде болатын. Осылардың бәрінен іріктеліп шыққандар ғана кино түсіру алаңына жіберіледі. Кейде кинода қызық-қызық ұстанымдарды байқап қаламын. Мемлекеттің қаржысына түсірілген киноны кинопрокатқа шығаруға тек мемлекет қана мүдделі. Киноның жолын байлап тұрған кедергі осы. Түсіруші топтың міндеті – кино түсіру, актіге қол қоюмен ғана шектеліп қалған. Қазіргі киноға оның сәтті шығуына мүдделі топтардың ықыласы кемшін түсіп жатыр.
– Сіздің ресейлік досыңыз Никита Михалков журналистерге берген сұхбатында: «Жаман актер болмайды, сауатсыз режиссер болады» депті. Режиссердің немесе сценарийстің шеберлігі актердің кем-кетігін толықтырып, оны басқа, көпке режиссердің белгісіз қырымен жарқыратып алып шығу мүмкін бе?
– Киноға қатысқан актердің жауапкершілігі режиссердің мойнында. Оның миы, бұл ретте миллион деректі сыйғыза алатын база тәрізді. Актерді қай жерде қалай көрсету, тіпті жарықты қай қырынан түсіру керектігін жұмыс барысында түйсікпен басқарып отырмасаң, еңбегің еш кетеді...
– Кешегі кеңес киносының жарық жұлдызы Сүйменқұл Шоқморовты үлкен киноға сіз алып келдіңіз. Бәйгеге қостыңыз. Талантты тұлғаны қалай тапқаныңыз туралы аңызға бергісіз әңгімелер айтылады.
– Кастингке қатысқандар ішінде мен іздеген кейіпкермен сырт келбеті үйлесіп тұрған жанды көрмедім. Қиялымдағы Бақтығұлды шарқ ұрып іздеуіме тура келді. Арада біраз өткенде Сүйменқұлды кездестірдік. Оның мамандығы суретші болатын. Бастапқыда киноға түсуге көндіру оңай болмады.
Оны Бақтығұл рөліне дайындауға
1 жыл кетті... Чокморов өңделмеген жаһұт тас тәрізді болып келді де, бар қырымен жарқырап, құйрықты жұлдыздай ағып түсті...
– Айтұрған Темірованың да кинодағы бағын ашқан сізсіз ғой...
– (Күліп) Одан қазақ бауырлар зиян көрді ме? Қазақтар Айтұрғанды «Мергендер» фильміне түскеннен кейін «өзіміздің Әлия» деп кетті.
– Сіз – режиссерсіз, сценарийссіз. Киноның соңында жүрген әріптестеріңізге не кеңес бересіз?
– Кино үшін сценарий – жартылай дайын өніммен бірдей. Оны кино алаңы өзіне бағындырады, жұтады, қайта өңдейді.
– Түпкі нәтижеге әсер ететін фактор не сонда?
– Актерлер, қосалқы көріністер, қоршаған орта. Жазушы ойды жеткізеді, суретші формасы мен түсті үйлестіреді. Ал актер сезімді береді. Режиссер осының бәрін үйлестіріп, өзінің авторлық ұстанымына бағындырады.
– Киносценарий жазылып жатқанда қандай актерді таңдау қажеттігін алдын ала білу мүмкін бе? Сыншылар сценарий кейіпкерінің табиғатымен актердің мінезі үйлесуі маңызды дейді.
– Біздің жағдайымызда бұл мүмкін болатын. Сценарий жазған кезде көңілім құлаған актерді кейіпкерімен сәйкестендіруге тырысатын едім. Жалғыз мен емес, бәрі сөйтетін. Себебі бізде актерлер тым көп емес, көп болмаған соң маңдайынан шертіп жүріп таңдау мүмкіндігі де шектеулі еді.
Кейін «Голливуд» продюсерлерімен жұмыс істей бастаған кезде мұндай әдістің дұрыс еместігін түсіндім. «Актерлермен таныстырыңыз, мен солардың біріне лайықтап киносценарий жазайын» деген өтінішімді тыңдаған продюсерім оған қажеттіліктің жоқтығын, актерлерді кез келген уақытта таңдауға болатынын айтты.
АҚШ-тың киноиндустриясы кәсіби деңгейге көтерілгеніне кейін көзім жетті. Актерлерді тек резюме бойынша ғана таңдайсың. Талантына күмәндану онда ақылға сыймайтын, тіпті адамның күлкісін келтіретін нәрсе. Себебі дарынсыз, талантсызға Голливудта орын жоқ. Кездейсоқ кіріп кеткендер өзінен өзі ысырылып қалады. Актер таңдаған кезде оның тіліне, атқа отыра алатындығына, көзінің қарашығының түсіне және салмағына ғана басымдық береді екен.
– «Голливудтың» дамуына ХХ ғасырдың 20 жылдарындағы экономикадағы дағдарыс, Американың ұлы қасіреті әсер етті» дейді зерттеушілер. АҚШ-та қатыгездіктен жиренген қоғам тазалықты кинодан іздепті. Мұндай көзқарас қазір де байқалады. Адамдар кинодан тазалық іздейді немесе болмысындағы кемістікті кино арқылы толықтырғысы келеді. Бұл да қайта айналып соқпай қоймайтын эволюция заңы ма?
– Мүмкін, солай шығар. Голливудтың жеңісі – нүктені тапты. Екінші жеңісі – киноны саясатқа телуге асықпады. Көрерменді дайындады. Қазір америкалық арман тек АҚШ-тың ғана емес, әлемдік идеологияның шырмауығына айналды.
Бұл бір фактор. АҚШ – алпауыт мемлекет. Коммерциялық жобаның кез келген түрі өзін өзі ақтайды. Ал біздегі бар- жоғы 5-6 млн адамның ішінде тек жастар ғана киноға барады, олар қырғыздың емес, «Голливудтың» киносымен ауызданып өскен толқынның өкілдері.
Қырғыз киносы батыстың киносымен бәсекеге түсіп, жастардың бетін бері бұруға әрекеттену керек екенін қырғызстандық жас режиссер Руслан Акунның «Салам, Нью-Йорк» киносы дәлелдеді.
– Сіздің толқын батыстың киносымен бәсекеге түспей-ақ әлемге танылған еді..
– Түсінемін. Бұл бізге күш алу үшін, қайта тамырлану үшін керек. Біз тамырымыздан алыстап кеткен дәуірді бастан кешіп жатырмыз. Бізге бойымызды жинау үшін, ширығу үшін бәсеке керек. Жан-жағымызға қарасам, киносының көшін бізден оздырып жіберген елді көріп тұрған жоқпын. Сондықтан біз үлгі алатын, бой түзейтін мамандар – Батыс режиссерлері.
– Сіздер жасап кеткен киноның табыстылық формуласы туралы не айтасыз?
– Біз киноға келгенде кез келген есік ашық еді. КСРО идеологтері киноның қуатты қару екенін білді. Көңіл қалаған және табыстылығы түйсікпен сезілген жоба қаржыландырылатын. Батыс киногерлерімен бәсекеге түсуге жасымыз да, тәжірибеміз де мүмкіндік берді. КСРО құлап, қаржыландыру тоқтады. Алыс-жақын көршілеріміз мемлекетті кино арқылы басқаруға болатынын енді түсініп жатыр.
– Қазақстанда Сұлтан Қожықовтың «Қыз-Жібегінің» біраз бөлігі цензураның қайшысында кетті. Сіздің «Қараш-Қарашыңыздың», «Қасқырдың апаны» немесе «Ақ кеменің» де кесіліп қалған жерлері көп дейді. Сонда КСРО-ның бас идеологтері жекелеген республикалардағы ұлттың руханияты туралы тақырыптардан саналы, интуитивті түрде қорықты ма?
– Жекелеген ұлттардың тарихын немесе өткенін бейнелейтін туындылар сүзгіден өткені рас. Бірақ «Мосфильм» жылына 55 фильм түсірді. Бір немесе екі киноның өтпей қалуы киногерлердің материалдық жағдайына әсер ете алған жоқ. «Қараш-Қараш оқиғасы» 1967 жылы түсірілуі керек еді. 1968 жылы түсірілді. Кейін дайын дүниені қайта өңдедік. 1969 жылы ғана жарыққа шықты. «Қасқырдың апанының» да жолы қиындау болды.
– Жоспар бойынша «Қараш-Қараштың» бюджеті 350 мың сомнан аспау керек еді, түсірілім кезінде өзгерістер еніп, бюджеті жарты миллионнан асып кетті дейді. Сол рас па?
– Рас. Бірақ кино өзін өзі жүз есе ақтады.
– «Қасқыр апанын» 1984 жылы 22 млн адам көріпті. Тек 1 жылғы кассалық табысы 100 млн рубльді құрапты. Ол кезде 1 АҚШ доллары 90 тиын болатын. «КСРО-ның бізде есірткі тасымалдаушылар жоқ» деген эгосы шындықтан жеңіліп қалды ма?
– Солай болған тәрізді. Лента кесілді. 70 пайыз қайта өңдеуге мәжбүрледі. Соның өзінде бүкіл Кеңестер Одағында зор табыспен өтті. «Егер тым болмаса 70 пайызы сақталған кезде киноның табыстылығы қандай деңгейде болар еді?» деген ойды санамда қонақтатуға да қорқамын.
– Кесілген, жұлмаланған күйде жарыққа шықты...
– Алғашқы көңіл күйді сөзбен жеткізу қиын. Бейнебір іште жатқан шаранаңның мүгедек екенін ультрадыбысты зерттеу арқылы білсең де, көзбен көрсең де, оның өмірге келуін тілеген ата-ананың көңіл күйі тәрізді. Кесілгенін, өзің қалаған формада шықпайтынын білдің. «Мүмкін» деп бір Құдіретке сендің. Бірақ арманың орындалмады, сені алдады. Жарымжан балаңды қолыңа алғанда жүрегің қан жылады. Бірақ бәрібір ыстық саған ол. Қимайсың. Менің халім солай болды, қызым. Киноның табыстылығы да мұны сейілте алмады. Арада жарты ғасыр өткенде ақыры көндіктім. Қабылдадым.
– Кейін «Мосфильмге» барып, фильмді қысқартылған нұсқамен қайта толықтыруға мүмкіндік болды ма?
– Жоқ. Екі киноның да экранға шығуға рұқсат етілмеген таспалары көз алдымызда өртелді.
– Кино 1984 жылы экранға шықты. Мұндай кезеңді саясаттанушылар «өліара» дейді. Әсері қандай болды? 22 млн көрерменді арбаған қандай құдірет?
– Біздің міндетіміз – жақсы кино түсіру. Қоғамның сезімтал нүктелерін дөп басу. Білетінім – 1985-1995 жылдардағы өздерін рэкитирлер деп есептейтін топтар Бабаханға табынды.
– Қазіргі цензураның қауқарын қалай бағалайсыз?
– Қазір Қырғызстанда жылына 1 кино түсіріледі. Цензура өткізбей тастады деген киноны естіген жоқпын. Қазіргі жастар кино түсіруге дайындықпен барады, не түсіретінін біліп барады. Егер 1 кино өтпей қалса, бүкіл қырғыз актері аш қалатын шығар.
– Қазір тәуелсізбіз. Азат елге цензура керек пе?
– Өзімнің эгомды цензурадан, бәрінен биік қойсам, цензура керек емес дер едім. Ал ішкі түйсік керек дейді. 1990 жылдардың басында, лас дүниелер киноға еніп кетті. Біз оның әсерінен әлі күнге дейін айыға алмай келе жатырмыз. Цензура шектен шығып кетпеуді бақылау үшін керек.
– 26 жасыңызда ұлы Мұхаң, Мұхтар Әуезовтің «Қараш-Қараш оқиғасы» туындысының желісімен кино түсіремін деген ниетіңізге күдікпен қарағандар сіздің елде де, біздің елде де көп болыпты. Сіздің: «Әуезов бұл шығармасын 26 жасында жазған. Оны 26 жастағы Болот Шәмшиев қана түсінеді» деген жауабыңыз қазір аңызға айналып кетті. «Күрделі тақырыптарды игере алмаймын» деген қорқыныш болған жоқ па сізде?
– Мендегі батылдыққа жастық шақтың сіз айтқан эгосы себеп болған шығар. «Қараш-Қараш» – менің толық метрлі алғашқы кином. Прозада Әуезовтен, актерлердің арасынан Чокморовтан басқа ешкім көзіме түспеді. Көре алмадым. Әуезовке деген ұлы махаббат менің өзге тақырыптарды көруге көзімді байлап қойды. Мен «Қараш-Қараш оқиғасын» түсіргенде талантты режиссер Толомуш Өкеев «Көксеректі» экрандады. Екі шығарма да – Мұхтар Әуезовтікі. Қырғыздар Шыңғыс Айтматовтың түгелдей дерлік шығармасын киноға айналдырды. Әуезовтің «Абай жолы» да драмалық киноға сұранып тұрған болатын. Оралхан Бөкейдің шығармаларына, тіпті сценарий жазудың керегі жоқ. Оймақтай ғана әңгімеге романның, киноның жүгін артып отырған жазушылар қазақта да, қырғызда да жетеді. Қазақстан кинорежиссерлеріне жақсы кино түсіруге барлық мүмкіндік жасалған. Киноның әртүрлі жанрларын дамыту керек, қазақтың батырлары жайында телехикаялар түсіруге мүмкіндік бар.
– Сіздің кино түсіру кезінде өзіңізді-өзіңіз ұмытып кететін кездер көп болады дейді. Шығармашылық әлемінде «фанат» деген сөз жақсы емес.
– Мүмкін, мен сіз айтып отырған фанат шығармын...
– Айтыңызшы, бүгінгі қазақ-қырғыз киносына не жетпейді? Киноға деген фанаттық махаббат па?
– Бүгінгінің Айтматовы мен Әуезові жетпейді. Көпке топырақ шаша алмаймын. Бар шығар. Бірақ таланттарды қолына шырақ алып жүріп іздейтін Әуезовтердің жанкештілігі жетпейді. Қанды қыздыратын, уақыттың көшін бастап, алға озып жүретін классикалық кино түсіруді ұмытып барады. Киноны әдебиеттен емес, архивтерден де іздеу керек. Мен «Қасқырдың апанына» тірек болған тілдей хабарды газеттен оқыдым. Кейін Ташкентке барған кезде өзбектің қарияларынан мәселенің мән-жайын сұрағанда оқиға жанып кетті.
Мысалы, батырлар жыры – қазақта да, қырғызда да түрен түспеген тақырып. Бізде бүгінгі тілмен айтқанда, дала рыцарьларының соңғы көші ХIХ ғасырға дейін жетті. Сонан соң ұмыт қалды. Досхан Жолжақсынов «Біржан салды» бастап берді. Оны өзгелер іліп алып кете алмады. Досхан інімнің «Біржан салы» мен «Құнанбайы» туралы ел арасында пікір көп. Бірақ екеуі де тың тақырыпты эфирге әкелуімен құнды.
– Қазіргі көрерменнің талғамы жайлы не айтуға болады?
– Қазіргі көрермен – кино көруге дайындықпен келген ұрпақ. Олар өзінің сүзгісінен өткен дүниені қабылдағысы келеді. Жастарда таңдау құқы мол, аш емес. Ұлтының өкілі түсірген киноға қанағаттанбаса, қажетін шетелден алады. Қазіргі жастар шекараны мойындамайды. Қазір біз көрерменді адастырып алдық.
– 2010 жылдардың бас кезінде қырғыз басылымдарында «Манас» жырын экрандау мәселесі жиі айтылды. «Манас» сіздің кинодағы дебюттік туындыңыз болатын. Жоғарыда айтып өткендей, кез келген жоба мен кез келген кеңсенің есігі сіз үшін ашық болған күндері «Манасты» неге қолға алмадыңыз?
– «Манасқа» үлкен дайындықпен келдім. Мүмкін, кинодағы нүктемді «Манаспен» қойғым да келген шығар. Қиялымдағы Манасыма әбден піскен кезде кіріскім де келген шығар. Манас жайлы бір-бірін жоққа шығаратын пікірлердің көптігі де кедергі келтірді. Бір кездері оны бай-манаптардың өкілі деді. КСРО кезінде бұл тақырыптың көтеріле бермеуіне сол себеп болды. Тіпті Сталин, Берия және Манас есімдерін қатар қойған басылымдар да болды.
Қазір Манас қоры ашылды. Экрандау мәселесі енді қолға алынатын шығар деп үміттенемін.
– Тек «Манас» емес, Шыңғыс Айтматовтың «Жан пидасын» экрандау да кешеуілдеп жатыр. Болот Шәмшиев «Жан пиданы» түсіреді» деген сөзді естіген едік. «Жан пиданы» экрандауға жапон режиссері Акира Куросава да кезінде Айтматовтан рұқсат сұрапты.
– Қырғыз басшылығының тарихи киноларға деген ықыласы оң. «Жан пиданың» басты кейіпкері – қасқырлар дрессировкаға көнбейді. Айтматов айтып кеткен қасқырлар тобын қайдан табамыз. Айтматовтың тақырыбын жасандылықпен алдағым келмейді. Жасандылық менің табиғатыма жат. Мүмкін, мұның да бір шешімі табылып қалар.
Әңгімелескен Гүлбаршын САБАЕВА,
«Еgemen Qazaqstan»
АЛМАТЫ