Саятшылық

Сенбі, 9 маусым 2012 7:52

Ойлы көзбен қарап, зерделі сөзбен санап көрсең, қазаққа тән жақсықасиет мол екеніне көз жеткізесің. Бағалай білсек, бақайдан басқа дейінгі,ондай ұлттық үлгілеріміз жетіп артылады. Солардың қатарында қазақтыңсаятшылық дәстүрінің де лайықты орны бар екенін айту біз үшін зорсүйініш. Содан да құс салатын азаматтарды аттай қалап, атан түйедейқомдап, елдеріне шақырып қызықты сәттерге куә болып жүргендерқатары толыға түсуде. Иә, арғы-бергі тарихқа көз жіберіп, ой тоқтатсақ,құсбегілер біраз елде болған. Бірақ дәл қазақ секілді қалыбында сақтапқала алмаған.

Сенбі, 9 маусым 2012 7:52

Ойлы көзбен қарап, зерделі сөзбен санап көрсең, қазаққа тән жақсықасиет мол екеніне көз жеткізесің. Бағалай білсек, бақайдан басқа дейінгі,ондай ұлттық үлгілеріміз жетіп артылады. Солардың қатарында қазақтыңсаятшылық дәстүрінің де лайықты орны бар екенін айту біз үшін зорсүйініш. Содан да құс салатын азаматтарды аттай қалап, атан түйедейқомдап, елдеріне шақырып қызықты сәттерге куә болып жүргендерқатары толыға түсуде. Иә, арғы-бергі тарихқа көз жіберіп, ой тоқтатсақ,құсбегілер біраз елде болған. Бірақ дәл қазақ секілді қалыбында сақтапқала алмаған. Бұл тұрғыдан келгенде, ұлтымыздың ұлылығынан шығар,ұлттық үлгілерін ұрпағына сырын кетірмей, сынын бұзбай жеткізіпотырған ғой. Мұның әдібін хаттап қағазға түсірмесе де, көзініңашықтығынан даласындай дархан көңіліне бәрін түймедей түйіп,көкейіне сақтаған түп төркінінде арғы қазақтың алғырлығы жатыр. Оғанбұл арада дәлел-дәйек іздеп жатпасақ та тарихи дүниелерден көріп-біліпотырмыз. Жердегіні қойып, көкті шарлаған қыранды қолға ұстап баулуы,алтын арқауды үзбеуі халқымыздың зеректігін, жадының таза екенінкөрсетеді.

Айтар сөздің әлқиссасын саятшы­лыққа қарай бұрсақ, бұл кәсіп басында нәсіпті ажырату үшін пайдаланылса керек. Бірте-бірте ата-бабаларымыз оны бекзат өнерге ұластырған. Биік дәрежеге жет­кізген. Тек­тілігі мен тегеуріні мықты қы­ран құсты баласындай баулып, алақа­нында ұстаған. Сән-салтанат кезінде жұрт­қа көрсетіп, бабына келгенде дала тағысына салған. Сонар кезіндегі ерекше сәттер кімнің де болса көңіліне қанат бітіріп, жан-дүниесіне сезім шуағын шашып, ұлан-асыр қуанышқа кенелткен. Балапан баптап, қыран ұшырудың сондай бір әдемі көрінісін ұлы жазушы Мұхтар Әуе­зов: «Аңшылықтың үміт, қуа­нышы көп. Ыстық оттай қызулы минөті көп, мағы­налы өмір. Аңшылықта кісіні ақын күйіне жеткізетін сезім күйі көп. Бұл – салқындап кеткен кәрі ақылдың өмірі емес, сүйген ғашығыңды сағынып келіп, күліп-ойнап өткізген күндіз-түніңдей ыс­тық сезім өмір. Өйткені, бір минөттің ішін­де қуанатын да, жүдейтін де сәттерді басынан кешіреді. Соның бәрін айтып жүр­гендіктен аңшының тілі шешен, қиялы жүйрік. Бүркіттің ұшқанына, түл­кінің құ­тыл­мақ болған айласына, құс­шының ебіне арналған талай шешен сөздер бар. Аңшы­лық өмірінен ілгері-соң­­ғыдан қалған талай қызықты, жанды сұлу әңгімелер көп», дейді. Ұлттық құн­дылықты тап басып танып, оның кере­метіне шын сүйсініп, түй­сінген адам ғана осылай тамылжытып айта алса керек. Ондай ұлылық осы арада ұлы жазушыға бұйырғанын көреміз.

Саятшылық негізі – қыран баптап, құмай тазы жүгіртуде жатыр. Бұл туралы тарихи жазбаларда қызықты деректер көп­теп кездеседі. Бір ғана мысал, Ба­ба­құмар Хинаят пен Қуаныш Исабековтің «Саят­шылық – қазақтың дәстүрлі аңшы­лығы» (Алматы кітап, 2007) атты әдеби-танымдық кітабын оқып отырғанда оған айқын көз жеткізесің. Біздің дәуірімізге дейінгі ғасырлардан хабардар ететін тастағы ойма суретте құс ұстаған адамдар бейнеленген. Сол секілді Қазақ жерінде жүргізілген археологиялық қазба жұмыс­тардың нәти­жесіне үңілсең де алтын ұстап, темір қорыт­қан ата-бабалары­мыз­дың құсбегі­лікті, тазымен аң аулауды қатар алып жүргенін аңғарасың. Оған Атыраудан бас­тап Алтайға, одан Ала­тауға, Арқаға дейін­гі аралықты алып жатқан құт мекеннің кез келген жерінен табылған құсбегілік туралы деректер дәлел бола алады. Қыран мен сұңқар, төрт аяқты тұлпар бейнеленген алтын құймалар Атыраудағы Аралтөбе қоры­мы­нан, Алматы маңындағы Есік қорға­нынан табылғаны баршаға мәлім.

Саятшылық туралы алуан түрлі көрі­ністерді көркем дүниелерден де оқуға болады. Оған бір мысал мынадай. Мың жылға таяу уақыт бұрын жазылған «Қабус­­наманың» он жетінші тарауы түгел­дей саятшылыққа арналған. Жоға­рыда айтқан кітапта төрт­күл дүниені түгел билемек болған Шың­ғыс ханның сұңқар салғандығы, Керей Тұғырыл хан, Шыңғыс мұрагер­лерінің бірі Құбылай хан, сондай-ақ Әмір Темір қолы бос кезде құс салып, ит жүгіртуді әдепті әдетке айналдырғаны айтылады. Бұған қоса Шыңғыс ханның құсбегілік өнерді жоғары бағалағаны, тіпті мұны мемле­кеттік деңгейге дейін көтер­гені, саят­шылық әскери жаттығуда ең ма­ңызды рөл атқарғаны да алға тартылады.

Италия саяхатшысы Марко Поло, орыс тарихшысы Николай Карамзин, поляк зерттеушісі Адольф Янушкевич се­кіл­ді шетелдік ғалымдардан қалған ең­бек­терді парақтасаң, бұл өнердің небір керемет­теріне қанық боласың. Мәселен, Күйік ханның ордасында 4 айға жуық болғанда М.Поло жиырма мың құсбегі мен аң­шының жүргенін хатқа түсірген. Он мың қызыл, он мың көк түсті киім киген аңшылар, ханмен бірге саятқа шы­ғады екен. Бұлардың ішінде екі мың адам тазы мен төбет иттерді жетектеп жүретін болыпты. Күншілік жерден шең­­бер құрып, аң мен құсты үркітіп қыспаққа алу сәтіндегі көріністердің ерекше болатынын да жазып қалдырған. Ал Жошы ханның айналасында үш мың қыран, Абылай ханның 500 бүркіт, 300 қаршыға, сұңқар ұстаған құсбегілері туралы да деректер баршылық.

Орта ғасырда саятшылық өнерді ерекше құрметтегендер туралы әңгіме қозғал­са, оның көш басында көшпенділер тұр. Себебі, құсбегілік көшпенділер өмірін­де үлкен рөл атқарған екен. Түбіміз бір делінетін түрік сұлтаны І Баязидтің (1354-1403) 6000 сұңқаршысы болған көрі­неді. Ал атақты Бабырдың (1483-1530) «Бабырнама» атты кітабында саят­шылық жайлы ой таратылып, қыран құс жоғары бағаланады. «Хасан Әли Жалайыр құсбегі әрі ақын еді», дейді. «Саят­шылық» деген іргелі еңбек авторлары: «Мұндағы жалайыр (жалайыр Шора) қазақ құсбегілерінің пірі екендігі тарихи сабақтастықты аңғартады», дейді. Мұны күмәнсіз дәйекті байлам деп тұжырамыз.

Көне Руссияны билегендер сұңқар бекеттерін жасақтап, құсбегілік туралы қарар қабылдаған. Мәскеу төңірегіндегі Сокольники деген жер соған дәйек секілді. Біздің мемлекетіміздің анау ғасырларда іргетасын қалаған алыптары да ұлттық үлгіге сергек қараған. Оған Тәуке ханның тұсында қабылданып, қазақ­тың әдет-ғұрпын тиянақтаған әйгілі «Жеті жарғы­да» аңшылыққа ерекше мән берілгені мысал бола алады. Айтулы құжатта: «Аңға салатын итті, құсты, (бүркітті) өлтірген адамнан олардың иесі бір құл немесе бір күң беруді талап ете алады», делінген. Осының өзінен-ақ саят­шылыққа қазақтың қаншалықты мән бергенін көру қиын болмасы анық.

Жоғарыда аталған кітаптағы мына бір деректерді келтіре кетсек дейміз: «Еуропада үлкен қызығушылыққа ие болған құсбегілік өнер аристократтардың ермегі орнында жүргенімен, жалпыхалықтық қолдауға ие болып, ХVІ ғасырда шарық­тау шегіне жетті, – дейді венгр ғалымы Ласло Дьюла. – ХХ ғасырда адамзаттың технократтық өркениеті мен ату қару түрінің көптеп өндірілуі және жалпы адамзат санасының қатыгезденуі салдарынан көптеген құстармен бірге жырт­қыш, аушы құстар оққа ұшып, олардың қатары сиреп кетті. Бұл тенденцияны экологиялық факторлар мен табиғатты игеру, қалалану (урбанизация) үрдісі де ушықтырып жіберді. 1905 жылы бір ғана Венгрияда 6115 бүркіт, 57923 сұңқар тектесті, 11 мыңдай үкіні атып құртқан екен». Мұндай қатыгездікке не дерсің? Та­биғаттың тепе-теңдігі осындайдан бұ­зылады? Ал адамға жасалған арсыздық­тың да кесір-кесапатын жұрт біледі.

«Атбегі – аттың тұяғына қарар, құс­бегі – құстың қияғына қарар», деп текті­ліктің үлгісі, басқаны былай қойғанда, Күлтегін, Білге қағаннан бастап, Абайға дейін, одан кейін де әспеттелген. Білге қаған құс бейнелі тәж кисе, Көкшегір, Қарашолақ­тай бүркіт баулыған, «Қыран бүркіт не алмайды, салса баптап» деген Абай: «Қан сонарда бүркітші шығады аңға, Тастан түлкі табылар аңдығанға… Бүркітші тау басында, қағушы ойда… Қыран құс көзі көріп самғағанда, Қанат, құйрық суылдап, ысқырады, Көктен қыран сорғалап құйыл­ғанда. Жарқ-жұрқ етіп екеуі айқасады. Жеке батыр шық­қандай қан майданға, Біреуі – көк, біреуі – жер тағысы», дей келіп: «Қыр – аппақ, бүркіт – қара, түлкі – қы­зыл… Қыран бүктеп астына дәл басқанда. Құсы да, иесі де қоразданар», дейді. Қас пен көздің арасында болатын осы бір сәтті ұлы ақын өлең-суретпен бейнелегенде құсбегіліктің бүкіл болмысы мен мұн­да­лап тұрғаны хақ. Сол дәуірдегі қазақ жақ­сыларының өміріне бойласаң, қыран тағ­дырлас бол­ғанын, заман шетке қағып, замандасы не тындырар дейсің деп аузын баққанда астындағы атына, қолындағы құ­сына, ерткен тазысына мұңын шағып, бебеулеген ғой. Ақан серінің «Қараторғайы», «Көкжендеті» сөзімізге дәлел.

Саятшылдық тарихын белгілі бір жылмен шектеу артық болар. Адамзатпен бірге жасап келе жатқан кәсіп десек, қателесе қоймаспыз. «Сен-дағы жерден нәр алдың, Мен-дағы жерден нәр алдым. Біреуден сен де жаралдың, Біреуден мен де жаралдым… Сүрейік өмір алмасып», деп ақын Мұқа­ға­ли Мақатаев айтқандай, қыранмен қанатта­сып, күн кешіп келе жатқан қазақ – қыран­ды бағалаудай-ақ бағалаған. Кейін ғой за­манға күйлейміз деп саябырсытып алға­ны­мыз. Оған қазақ ұлтының алтын тамыры болып саналатын салт-дәстүр, әдет-ғұрпы­мыздың шырақ­шысы болып, артына өлмес мұра қал­дырған академик Әлкей Мар­ғұлан­ның мына бір толғамын оқып көрелік: «Қазақ­станның көптеген ежелгі мәдени ескерт­кіштерінің ішінде кейінгі кезде назар­ға аса көп ілінбей жүрген біреуі бар дегім келеді. Ол – саятшылдық өнері… Саят­шылдық­тың, әсіресе, қазақ халқының тарихында, мәдени дамуында маңызы зор болғаны белгілі. Қазақ тілінде осы сая­сатшылдыққа байланысты туған мың жарымдай сөз бар, олар қазір де небір тарихи жазбаларда, көркем әдебиетте кеңі­нен қол­данылады. Саятшылдықты халық ежелден өнердің бір түрі деп бағалаған. Оны пайда табу немесе күн көріс көзі санамаған. Біз бір кездерде қалың жұртты қайран қал­дырып, талай­лардың таңдайын қақтырған осынау өнер­дің біртіндеп сиреп, қайталан­бастай болып, жоғалып бара жатқанының куәсі болып отырмыз. Саят­шылдық – ғажап құбылыс, үлкен өнер, зор ғылым. Ол халық жүрегіне жол тап­қан көптеген әдеби, мәдени және музы­калық шығармалар тудырды… Ал даму­дың шырқау биігіне шық­қан, қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған біздің заманымызда сол саятшылдық жо­ғалып бара жатқанына қайтіп өкінбеске. Саятшылық өнер арқылы халық табиғатпен қоян-қол­тық араласып, оған жақындығын сезінетін, енді осы сезім сейілсе, бір кезде дамып қанат жайған халық мәдение­тінің де бір бөлшегі ұмытылғаны емес пе?» депті. Осы арада ұлы ғалымның Ахмет Бай­тұрсынов айтқан: «Жұрт ұқпаса, ұқпасын, жабық­паймын, Ел – бүгіншін, менікі ертеңгі үшін» деп бүгінді емес, ертеңге алаң болған көрегендігі көсемдік қой. Дәл қазір ғұла­маның …«бозторғай жұмыртқа­лаған біздің заманымызда…», деген сөзін еске түсіріп, тәуелсіздік тұ­сын­да саятшы­лық өнерді әлем­дік дең­гейге шығарсақ, оның да ал­ғашқы бастауы қазақ жұртында шығар деген алдағы байламымыз ақиқатқа айналатынына иманымыз кәміл.

Қазақ қыранды баптап, құмай тазыны жүгіртумен шектелген жұрт емес. Зерек­тігі мен зерделігінен шығар, құстың да, иесіне адал иттің де «тілін» білген. Қыран болар балапанды қиядан, ұшқыр тазыны ұядан таныған. Балапанды баулып, жетіл­діріп түлекке жеткізіп түлетіп ұшырған.

Иә, құсбегілік екінің біріне ермек өнері емес. Қасиеті ерен, киесі бөлек. Ақылыңа айлаң сай болмаса, құс салып ит жүгір­темін деу бос далбаса. Құс тілін таппасаң, баулып бағын ашпасаң, тегеу­рінін қайы­рып, тұяғын мұқалтып, қияғын жұтатып, қанатын қобыратып, шақар шаңқылын қарғаның қаңқылына апаруың мүмкін.

Қазақ даласынан қыранмен бірге самғап шыққан талантты құсбегілер аз болмаған. Солардың бірегейі: «Аспанда ұша берсем қанатым талады, жерге қон­сам жалайыр Шора алады», деп зар шеккен қыранның бүкіл болмысын алақа­нындағыдай таныған жалайыр Шора көз алдындағыны қойып, көз ұшында ұшып бара жатқан құстың қасиетін біліп, қайда қонатынын айтып, алғыр екен, алып келіңдер, не қоянға да шамасы жетпейтін жарға қонар жапалақ секілді әуре бол­маңдар, дейді екен. Тіней құсбегі туралы да аңызға бергісіз әңгімелер баршылық. Оның Сарықұсы қасқыр, түлкі, бұғы, марал, аюға түседі екен. Өмірден көзі ашық өткен этнограф, саятшылық туралы сөз қозғағанда күнді күнге, түнді түнге жал­ғап сөз қозғайтын Жағда Бабалы­құлы: «Тінейдегі қасиет – ұялас екен Сарықұс­пен, Шорадағы қасиет – тілдес екен бар құспен», деп отыратын. Мұндай айтулы бүркітшілер туралы айта беруге болады. Бірақ саятшылықтың құпиясын ашып, елдік