«Көкірегіме көшкен Қалмаққырылған, Ақшиман»

Нұрбек Жұмаділов есімді жер­гілікті тұрғын – мектепте технология пәнінің мұғалімі. Ол көне жәдігерлерді жинаумен айналысады. 

– 1992 жылдан бастап садақ­тың оқтары, жебенің ұштары мен ат әбзелдерінің қалдықтарын жинап келемін. Тапанша қаруына салатын оқтың сырты, патша үкіметінің тұсында генерал-губернаторлар пайдаланған әтірдің шыны құтылары мен Кузнецев көпестің фарфор ыдысының сынығын тауып алдым. Сыртында 1887 жылы жасалғаны және Сурев деген адамға сыйға берілгендігі жазылған. Сон­дай-ақ қазақ қызда­рының күміс алқалары мен бі­лезіктері бар. 1872 жылы шыққан орыс монеталары мен қолдан соғыл­ған шегелер де табылды, – дейді Нұрбек. 

Оның айтуынша, алыстан Ақбеттау шыңдары, Қызылтау қы­раттары, «Қойлыбай-Қошқар­бай» қорығы, жиелі баршын «Көкүйрім» қыстақтары Қалмақ­қырылған тауына жалғасады.

Қалмаққырылған тауы Ақ­шиман ауылының оңтүстік жа­ғына қарай орналасқан. Таудың ені – 10 шақырым, ұзындығы 17 жеті шақырым. 

Ақшиман өңірінде ерекше аңыз болып қалған жер атаулары көп. Мысалы «Қызқұлаған», «Мың жылқы», «Тасбақа тас»», Үң­гір әулие», «Басмалай», «Орта­малай», «Аяқмалай», «Алшағыр», «Қарсақ», «Мөлдір», «Сәтек-Мақыш», «Қақпақтас», «Босаға», «Қаражыра», «Мыңшұңқыр», «Есел­бай» ескі жұрты, «Қызыл­құдық», «Түлкібай», «Қосбұлақ», «Шатыр­бұлақ», «Ақшабике», «Қа­жы­бұлақ», «Айгүлтау», «Жент­бай» ескі жұрты, «Қызыладыр», «Қайың­төбе» сияқты ғажап атау­лар бар.

– Ауыл атауына келсек, осы жерде Өтек Байқонақұлы Ақши­ман бай өмір сүрген. Жайлауы «Қызылқұдық» деген жерде. 1910 жылы санақ бойынша Ақ­ши­ман байда 1023 жылқы, 250 құлын, 165 тай, 57 сиыр, 500 қой болған екен. Бейіті сол жерде «Қалмаққырылған» тауының гранит тасымен өріліп сегіз қырлы пішінде соғылған. Ақшиман өңірінде Ақбалық хазірет зираты, Қайса ата кесенесі бой көтерді, – дейді Нұрбек.

Бір өкініштісі, осы тұлғаларға Май ауданы орталығынан кө­ше атаулары әлі берілмеген екен. Облыстағы мәдениет, туризм бас­қармалары назар аударып, жергілікті университет ғалымдары бастама көтерсе, тарихи-танымдық бағдарлама жүйесін жаңғыртуға болар еді. Ақшиманға келер жол бойын жөндеп, «Қалмақырылған тауы»,«Қайса ата кесенесі» деп жа­зылған нұсқау белгілерін қою қажет. 

Қалмаққырылған таулары та­рихи шайқас өткен тау деп біл­сек, тағы бір маңыздысы, тау­ла­р­дың дөңгелене орналасуы, ғажайып табиғат көрінісі керемет таң­ғаларлықтай. Шалғайда жатқан Ақшиман ауылын осы таулар ғана қорғап тұрған сияқты. 

Осы көріністерді түсіретін кәсіби фотографтарды, тіпті шағын деректі  кино түсіретін мамандарды да шақыру қажет. Себебі интернеттен Қалмаққырылған тауларының дөңгеленген көрініс­те­рін көрсететін сурет табу да қиын. 

– Жалпы, Қалмаққырылған тарихына ғалымдар тарапынан үлкен қызығушылық бар. Біз де Қалмаққырылған тауында болдық, Ақшиман ауылының тұрғындарымен кездесіп, пікір­лестік. Экспедиция жұмы­сының ғылыми және қоғамдық мақсаттары туралы айтып бердік. Ақшиманда 1930 жылы академик Қаныш Сәтбаевтың жетекшілігімен Мұх­тар Әуезовтың «Еңлік-Кебек» пьесасы сахналанды. Спектакльде Кебек рөлін Қаныш ағамыздың өзі сомдады. Қалмаққырылған жеріндегі үңгірдің кіреберісінде Қаныш ағаның қолтаңбасы да бар, – дейді С.Торайғыров атындағы мемлекеттік университеттің оқыту­шысы, ғалым Қайрат Батталов.

Жуырда облыстық Г.По­та­нин атындағы тарихи-өлке­та­ну музейінің директоры Гүл­­нар Нұ­рахметова өңірде өлке­тану­шылардың жұмыстары зер­деленіп, нақты тізімі жасал­ғанын хабарлады. Гүлнәр Бар­кенқызының айтуынша, музей қызметкерлері «Қалмаққырылған» жобасын да қолға алыпты. Бұл жобаға Ермат Байқұрманов, Әбілқақ Түгелбаевтар бастаған белсенділер үлес қосуда. 

Тағы бір жаңалық, Қал­мақ­қырылғанда қазба жұмыстарын жүргізуге жергілікті бюджеттен 10 миллион теңге бөлінді. Жо­ба бойынша қалмақтармен шайқас болған жерге арнайы белгі қо­йылып, этнографиялық экспедиция жасалады. Жергілікті тарихшылар, ауылдағы ақсақалдарды шақырып, «Қалмаққырылған» оқиғасы туралы айтқандарын жазып монографиялық кітап шыға­рылады. 

Ал Ақшиман ауылына жетуіңіз енді қиын-ақ. Қалмаққырылған жеткізбейді. Аудан орталығы Көк­төбеден отырған көлік ұзақ жолға алып шығады. Жеткен бойда қалың қатпарлы, өркешті үшкір тасты қарасұр құз-жартастар дөңгелене орналасқан биік таулар қарсы алады. Бұл 1756 жылы Олжабай батыр бастаған Баянауыл мен Ертіс өзені аралығындағы қазақ-жоңғар шайқасына куә бол­ған Серектас тауы аталады. Қал­мақты қырған жеңістен соң тау Қалмаққырылған деп аталған екен.  

Қалмақтың қалың қолы осы дөңгелене орналасқан таулардың ортасында қалып қойған деседі. 

Жоңғар шапқыншылықтарында батырлығымен көзге түскен батыр Олжабайдың ерлігіне Абылай хан сүйсініп, «Олжабай есен болса – ел аман», «Он сан Орта жүзге ұран болған ер Олжабай» деген атақ берген...». 

Мұхтар Əуезов 1958 жылы Баянауылға келеді. Сонда қасында жүрген серіктерінің бірі:

– Мұхтар аға, бұрын Баян­ауыл­да болып па едіңіз, деп сұ­рақ қойса керек. Сонда Мұхтар Әуезов:

– Бұрын Баянауылда болғаным жоқ. Бірақ Баянауыл үнемі мені­мен бірге, менің қасымда. Менің достарым Əлкей Марғұлан, Қа­ныш Сəтбаев осы Баянауылдан шыққан. Олар маған Семейде де, Алматыда да Баянауыл туралы көп əңгімелер шерткен. Солардың айтуы, суреттеуі бойынша Ақбет тауы, Қалмаққырылған жотасы, Жасыбай, Сабынды, Торайғыр көлдері əлі картаға түспей жатып, менің көкірегіме көшкен. Енді міне сол Баянауылға құмартып келе жат­қан жайым бар, – деген екен.  Павлодар облысы, Май ауданы