Қостанай егін шаруашылығы үшін тәуекелі көп өңірге жатады. Диқан қанша жер шұқығанмен, несібесін көктен күтеді, тамыр алған дәннің өнімі ылғалдың түсуіне байланысты. Шөлейт аймаққа жатқандықтан, мұнда бір жыл ылғал мол түссе, төрт жыл құрғақшылық болуы мүмкін. Ал биыл жердің аңқасын кептірген, танабын қуырған қуаңшылық болды.
Бұрнағы жылдары жауған жаңбырдың орташа көрсеткіші 107 мм болса, биыл бар-жоғы 67 мм ғана ылғал түскен. Облыс әкімі Архимед Мұхамбетов диқандармен күзгі жиын-терін науқаны басталарда өткізген кездесуінде астықты өңір үшін мұны табиғи апатқа теңеген еді. Диқанның көктемде маңдайын күн қақтап жүріп еккен егінге күзде кеусені толмай қалды. Тіпті облыстың оңтүстік аудандарында көктен бір тамшы тамбағандықтан, бидайдың сабағының басындағы дәні пүш болып, желге ұшып кетті. Қысқасы, биыл облыста 76 мың гектар жердің егіні күйіп кетіп, алқап шаңдаққа айналды.
Оруға келген алқаптардың өзінен түсім 2-3 центнерден ғана айналды. Ерте көктемнен бастап ала жаздай алқаптың күтіміне жіберген, яғни зиянкестерді улау, арамшөптен тазарту сияқты жұмыстарға жұмсаған қаржысы да желге ұшты. Ал мемлекет тарапынан төленетін субсидия уақтылы қолға тимейтіні де бүйірден тиген соққыдай болып тұр. Науырзым ауданы облыстың оңтүстігіне қарай орналасқан. Осындағы «Шолақсай» шаруашылығының алқабындағы астық түсімі гектарына 2-4 центнер болды.
– Биыл біз ораққа ілінгенін орудамыз. Бірақ сапасы төмен. Бидайдың қамырлылығы бұрыннан да көтеріңкі болатын, биыл тіпті жоғары, бірақ табиғи сапа болымы төмен, – дейді серіктестік директоры Мәди Ихтиляпов. Жаз бойы тамбаған жаңбыр енді күнара жауып, орақ салдырмай жатыр. Мәди барлық алқабының әлі 35 пайызын жинай алмай отыр. Масақтың қауызы ашылып, дән төгіліп қалады деген диқанның уайымы да күн өткен сайын күшейіп барады. Оның үстіне мизам шуақ келе жатыр, күннің шуағы түссе арамшөп те қаулайын деп тұр.
– Диірменшілерді де түсінемін. Бидайдың сапасы болмаған соң, олар да алғысы келмейді немесе бағасын түсіреді. Оған не істей аламыз? Мені бәрінен бұрын бүгінгі емес, ертеңім алаңдатады, келесі жылдың тұқымын түгендеп алсам, сол ұтқаным болар еді, – дейді Мәди. Гербицид үшін берілетін мемлекеттік субсидия әлі түскен жоқ. Ал биыл диқанның қамбасында сататын бидайы тағы жоқ, сондықтан нарық бағасына алаңдамапты да.
Топырақты химиялық өңдеуден өткізу үшін биыл облысқа 4 млрд 900 млн теңге бөлінген. Ол бәріне бірдей жетпеген.
– Мысалы, былтыр сатып алған гербицидтің 35 пайызы диқандарға қайтарылған болатын. Биыл бұл көрсеткіш 50 пайызға көтерілді, яғни 15 пайызға өсті. Бірақ қосымша қаражат бөлінген жоқ. Оның сыртында гербицидтің бағасы қымбаттады, – дейді облыстық ауылшаруашылық басқармасының бас маманы Нұрсұлтан Қабделов. Жалпы, ауылшаруашылық басқармасы мамандарының айтуынша, биыл егін күтіміне жұмсалған шығынның орнын толтыратын қосымша қаржы бөлінбейді. Демек, Үкімет диқандар алдындағы қарызын келер жылы ғана өтеуі мүмкін. Субсидияның кешігуі бұрыннан қоры бар шаруашылықтарға ауыр соқпайтыны анық.
Субсидия ала алмаған шағын шаруашылық иесінің бірі Ерлан Айтбаевтың алқабы Арқалық қаласына қарасты Мирный деген ауылдың маңында. Биыл 400 гектарға егін еккен екен, соның жартысынан көбін жинап алды. Бірақ диірмендерге бидайды уақтылы өткізе алмаса, ол да шығын.
– Мысалы, бір элеватор менің бидайымды төртінші класқа жатқызды. Бірақ 5-ші класс ретінде қабылдамақшы. Себебі жеке сақтайтын орын жоқ, сондықтан ортақ қоймаға құйғанда басқа өніммен араласып сапасын жоғалтатынын айтады. Сондықтан «тек сенің бидайыңды төртінші класпен қабылдау тиімсіз, өзіміз шығынға батамыз» деп отыр, – дейді диқан Ерлан Айтбаев.
Төртінші класты бидайдың тоннасы сапасына қарай 60, 70 мың теңге аралығында. Ал бесінші класты бидайдың бағасы 50 мың теңгеге бір-ақ құлдырайды. Диқандардың айтуынша, бұл баға алдағы жылға тұқым сатып алмақ түгіл, биылғы шығынды өтемейді. Астық қабылдаушылар да біреуді алдап, пайда табайық деген ойдан аулақ. Оның үстіне, соңғы күндері толассыз жауған жауыннан бидайдың сапасы күрт төмендеген. Элеваторларға диқандар шағымы бойынша тексеру де жүргізіліпті. Бірақ ешқандай заң бұзушылық фактілері табылмаған.
Негізі диқандар мен астық қабылдаушылардың арасындағы дау-дамайға астық қабылдайтын орындардың аздығы себеп болған сыңайлы. Кереғарлықты қараңыз, астық шығымы төмен жылдың өзінде Арқалық қаласы маңындағы екі шағын элеваторға бар-жоғы 57 мың тонна астық сияды. Осы өңірде бүгінгі жиналған астықтың өзі 140 мың тоннаға жетіп қалған, ал сыйымдылығы үлкен екі ірі элеваторлардың есігі жабық. Оның себебін облыстық ауылшаруашылық басқармасының бас маманы Нұрсұлтан Қабделов айтты. Бұл екі элеватор да астық жетімсіздігі анықталып, тергеу жұмыстары жүріп жатқан көрінеді.
Астық шаруашылығында биылғы проблема тек табиғат құбылысынан ғана емес, осы салада бұрыннан жиналып қалған өзекті мәселелердің де салдарынан болып отыр. Мысалы, сақтауға алған бидайды ғана емес, банктен алған несиесін де қайтара алмай берешекке батқан элеваторларға қазір жаңа инвесторлар іздестіріліп жатыр. Бірақ жаңа инвестор орнығып, кәсіпорынды іске қосқанша қар түсетіні анық. Диқан маңдай термен өсірген астығын лайықты бағаға өткізе алмай әуре, ал диірмендерге бидай жетпей жатыр. Мысалы, облыстағы барлық диірмендер жылына 2 миллион тонна бидай өңдейді. Биылғы жиналған астық 3 миллион тонна бола ма, болмай ма, оны да уақыт көрсетеді. Қостанайдағы ұн тартатын ірі кәсіпорынның коммерциялық директоры Олег Курватов бидайдың жетпеуінен көптеген шағын диірмен жұмысын тоқтатуы әбден мүмкін екенін айтып отыр. Оған басты себеп – банктерден алған қарызын өтей алмайтыны. Қазір өңірде жетпістен астам кәсіпорын бар. Былтыр олар экспортқа 938 мың тонна ұн жіберсе, биыл бұл көрсеткіш 243 мың тоннаға кеміген. Жетпейтін бидайды диірмендер сырттан тасымай қайтеді? Әрине, ол ұн мен нан бағасын қымбаттатады.
Осы көріністердің барлығы да ауыл шаруашылығы тауарларын өндірудегі үйлесімсіздіктің салдары екені анық. Тек табиғатты, қуаңшылықты кінәлай беруге болмайтынын диқан біледі. Өкінішке қарай, диқанның айтқан сөзі егіс алқабынан әрі аспай тұр.
ҚОСТАНАЙ