«Артық ғылым кітапта...»

«Абай – Ұлы даланың ақыны» әдеби кешінің ежелгі грек жерінде, ұлы ойшылдар Гомер, Сократ пен Аристотельдің елінде өтуінің де ұрпаққа тәрбиелік та­ғы­лымы терең оқиға екені даусыз. Адамзат өркениетінің қазақ халқының бай рухани мұрасымен іс жүзінде хакім Абайдың арқасында танысқаны мәлім. Сондықтан осы сапарда да біз ұлы ақын­ның өмірі мен шығармашылығын, дана ойлары мен дара көзқарастарын шетелде мейлінше кең тарату ісіне нақты үлес қосу мақсатын көздеген едік. Ал дүние жүзі кітапханаларының жетекшілері бас қосатын халықаралық конгресс Абай мұрасын насихаттау үшін таптырмас мүмкіндік болатын.

Төл шығармаларында ежелгі заманды, көне тарих пен ескінің сөзін оқтын-оқтын тілге тиек ете отырып, хакім грек хал­қының рухани тәжірибесін зерде­лейді. Ежелгі эллиндердің өнері, философиясы мен тарихы туралы өлеңдерінде, әсіресе қара сөздерінде айтқандары – оған грек классикасының рухы жақын әрі түсінікті болғанының айғағы. Абай өзінің «Жиырма жетінші сөзінде» сұхбатқа қатысушылардың бірінің атынан былай дейді: «Гомерге бәйітшілігі себепті, Софоклге трагедиясы себепті, яғни бі­реу­дің сипатына түспектік, Зевксиске суретшілігі себепті таңырқаймын».

Ұлы даланың көшпелі әлемі «Одис­сея» поэмасында қарсылас жақтың құн­ды­лықтарына шынайы адамгершілік тұр­ғысынан баға беретін Гомерге де белгілі болған. Грек ойшылының дана­лы­ғы сонда, ол сақтардың аң стилі дәс­түрінде дүниеге келген көшпелі елдің өнер туындыларын мадақтай отырып, қайшылықтардың тігісін жатқызуға, жуыс­пас жақтарды жақындастыруға тырысады. Осыдан бір ғасырдан астам уақыт бұрын «Адамзаттың бәрін сүй, бауырым деп, Және сүй хақ жолы деп ғаділетті» деген терең адамгершіл өсиет қалдырған Абайды бүгінгі ұрпақтары ұлттар мен ұлыстар арасындағы зор мәмілегер ретінде құрмет тұтамыз.

Мемлекет басшысының жыл басында ұлт айнасы – «Egemen Qazaqstan» газетін­де және басқа да ақпарат құрал­дарында жарияланған «Абай және ХХI ғасырдағы Қазақстан» атты мақаласы Ұлы дала ақынының шығармашылығын жан-жақты зерттеу мен насихаттау жұмысының бағыт-бағдарын айқындап берді. «Абайдың шығармаларына зер салсақ, оның үнемі елдің алға жылжуы­на, өсіп-өркендеуіне шын ниетімен тілеулес болғанын, осы идеяны барынша дәріптегенін байқаймыз, – деп ой түйеді мәртебелі автор. – Ал ілгерілеудің негізі білім мен ғылымда екенін анық біле­міз. Абай қазақтың дамылсыз оқып-үйренгенін бар жан-тәнімен қала­ды. «Ғылым таппай мақтанба» деп, білімді игер­мейінше, биіктердің бағына қоймай­тынын айтты».

Олай болса, еліміздің кітапхана сала­­сындағы ғылыми-әдістемелік орта­­лы­ғы әрі оқу мен білімнің ордасы ретін­де Қазақ­стан Республикасының Ұлттық кітап­ханасына жүктелер жауап­кершілік жүгінің де жоғары екені айқын. Мәселен, бізде қазір 122 тіл­дегі 7 миллионға жуық кітап сақ­тал­са, соның 30 мыңнан астамы сирек кітап­тар мен қолжазбалар болып табыла­ды. Соның бірі – Абайдың тұң­ғыш шығармалар жинағы 1909 жылы Петер­бургтегі И.Бораганский бас­па­сы­нан жарық көргені мәлім. Асы­лы, ақын шығармаларының барлық жинақ­тарына 1905, 1907, 1910 жылдарғы Мүр­сейіт қолжазбаларымен қатар аталмыш тыр­на­қалды кітап негіз етіп алынып келеді.

Абай тұлғасын ұлықтауға байланыс­ты Ұлттық кітапханада өткен жылы қол­ға алған ауқымды жұмыс биыл одан әрі сәтімен жалғасуда. Мәселен, жыл басында, нақтырақ айтқанда, 16 қаңтарда Ұлттық кітапханада «Абай» әдеби ор­талығы ашылды. Мақсатымыз қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаушының әрі алғашқы классигінің рухани мұра­сын кең таныстыру және насихаттау болып табылады. Ашық қор тұрпатын­да жұмыс істейтін орталықтағы ақын шығармалары мен ол туралы басылым­дар, сирек әндердің ноталары мен күй­табақтар ұдайы толығып отырады. Өйт­кені қазақстандық әдебиетшілер мен жазу­шылардың, суретшілер мен ком­пози­торлардың Абай тақырыбына қалам тарт­пағаны кемде-кем және оның жалғаса берері де айқын.

Адамзаттың барша ұлы тұлғалары секілді иісі адам баласына деген сүйіспен­шілікті өсиет еткен Абай мұрасы­ның, ақын тағылымының шығармашылық адам­дарын қызықтыруы – заңды құбылыс. Оқырмандар мұндай орталықтың ашылуы әртүрлі мәдени-көпшілік және тарихи-танымдық шаралар өткізу мен жаңа жобаларды жүзеге асыру үшін жақсы мүмкіндік екенін айтуда. Мәсе­лен, осында ұлы ақын жайында ғалым­дармен, ақын-жазушылармен түрлі кез­десу, танымдық лекциялар, тақы­рып­тық конкурстар мен көрмелер, экс­кур­сиялар тұрақты түрде өтіп, өнер ұйым­дарының Абай туралы қойылымдарынан үзінділер көрсету, рухани мәселелер бо­йынша телехабарлар түсіру дәстүрге айналады.

Ұлттық кітапханадағы мерзімді ба­сы­лымдар, шетел әдебиеті, диссертация­лар және өнер бөлімдерінде де оқыр­ман­дарға Абай көрме-бұрыштары қыз­мет көрсетуде. Ақын өзінің ең басты миссиясы – туған халқын озық ұлт ретінде қалыптастыру мақсатын барша адамды сүю қағидаты мен жоғары адамгершілік құндылықтар негізінде жүзеге асырды. Көшпелі жұрттың тіршілігіндегі заман иығына түскен және өз басы қатерін айқын сезінген қауіп-қатерлер оны қат­ты қапаландырады. Хакімге елінің лайықты ертеңі үшін «қайран қазағын» қараңғылық пен надандықтан, яғни азып-тозу азабынан құтқару қажет болды.

Сондықтан ұлы Абай сол кездегі Семей­дегі кітапхана арқылы Шығыс пен Батысты танып, ғылым мен өнер іздеп, олардағы өнегелі істі ел-жұртының құ­ла­ғына құйғанша асығады. Осы жолда ақын «Қиналма бекер, тіл мен жақ, Көңілсіз құлақ – ойға олақ» немесе «Біреуі олай, біреуі бұлай қарап, Түгел сөзді тыңдауға жоқ қой қазақ» деп іші өрт пен дертке толы. Амал қайсы, қанд­астары арасында ұлы замандастарын түсінерлік жан аз болып, ол өз өлең­дерінде «жаздым үлгі жастарға бермек үшін» деп, ел келешегіне зор үміт артады. Қазір ғылыми қызметкерлеріміз Абай өмірі мен шығармашылығына, оның туыстық және ақындық айналасы­на қатысты бір­неше кітап пен библиографиялық көр­сеткіш әзірлеуде.

Абайдың жаңа жазба әдебиетіміздің негізін салуында дүние жүзінің ұлы ақын­дарынан, яғни олардың кітап­тары­нан үйренгенінің пайдасы зор болды. Хакім білім мен ғылымды «ерін­бей оқып білуді, тіленбей тірлік кешуді, әділетті болуды» аманат етті және бұлар­ды бақыт биігіне жетудің баспал­дақ­тары деп санады. Ал кітап пен кітап­хананың әрбір адамның көкірек көзін ашып, өмір мәнін ұғынудағы орны ерекше екені белгілі. Біз оқырмандармен, жалпы жұртшылықпен кездесулерде бұл жайында нақты мысалдар арқылы жеткізуге тырысамыз. Демек, «жас­тар интернет тұрғанда кітапты қайт­сін, бәрін ғаламтордан алады» деу, мүлде ағаттық.

Кітапхана қызметі де, әлбетте өткір бәсекелестік талабына шапшаң бейім­делуі аса қажет. Дегенмен, интернет қанша ұшқыр болса да, кітапты алмастыра алмайды. Бұлай деуге нақты дәлелім де жеткілікті. Мәселен, Ұлттық кітапханада жыл сайын Қазақстан кітапханалары басшыларының республикалық Кеңе­сін өткізу дәстүрге айналған. Осы бас­­қосуларда әріптестер ақпараттық тех­ноло­гиялар заманындағы кітап пен кітап­­хананың жай-күйін кең отырып, ашық талқылаймыз және олардың нәтижесі кітап пен кітапхананың мәр­те­бесін биіктете түсуде. Соған орай жұрт­­шылық біздің ұжымды ертеңгі ға­лым­дар мен елжанды қайраткерлерге руха­ни қазына кілтін ұстатып, олардың бола­шақтарына өріс ашып, білім сапарына жолдама беріп отырған парасат ордасы ретінде танып-біледі.

Абай секілді ұлы адамдар оқып, кемелденген кітаптар мен кітапханалар әрбір мәдениетті жан үшін іс жүзінде ақыл мен ойдың, қайрат пен парасаттың орталығы ретінде қымбат. Ендеше, адам ғаламторда шырмалған кезеңде де өркениет қазынасы сақталған кітап пен кітапхананың ақпарат көзі ғана емес,  оқырманның «диалог алаңы» әрі рухани ақылшысы екені жалғыз менің ғана пікірім емес. Бұл, тіпті кітапханашылар ғана емес, барша оқырман қауымның көзі жеткен шындық: тап кітаптай дос табу екіталай. Біз кітап арқылы жаңа, сырмінез таныстармен жүздесеміз, олардың қоғамдағы өзекті мәселелерге деген саналуан көзқара­сына қанығамыз. Өзіміздің өмір­лік ұстанымдарымыз бен ой-пікір­лерімізді автордың және оның кейіпкерлерінің жеке көзқарасымен, сондай-ақ жүріс-тұрыс, мінез-құлқымен салыстырамыз.

 Абай «Пайда ойлама, ар ойла, Талап қыл артық білуге. Артық ғылым кітапта, Ерінбей оқып көруге» немесе «Бір тәуір дос/ Тым-ақ керек, Ойы мен тілі бөлінбес» десе, сондай адал достың бірі тағы да кітап пен кітапхана екені күмән келтірмейді. Шыны керек, екпіні ересен ақпарат айдыны – ғаламтор толқынында бір жұтылып кет­сеңіз, оның қайта босата қоймас тұң­ғиық, иі жұмсақты илеп жіберер иірім екені анық. Адам өмірі оқып-тоқумен әлде­қайда мәндірек және кітаппен кездесу біздің әрқайсымызды өркениет теңізіне бойлатып, адамзат ақыл-ойы мен ұшқыр қиялының асыл қазынасын мегзейді. Ол сондай-ақ ұлы тұлғалармен жолықтырып, олармен өзара қызықты да тартымды сұхбат құру­ға шақырады.

Ал нағыз мәдениетті әрі рухани терең болғысы келген замандас кітап әле­мін шарламай тұра алмайды. «Мыңды жығатын» білім сапары қолымызға алғаш әліппе ұстаған күннен бастап, мектеп және ауыл кітапханасымен дос­тастырады. Бұдан әрі ол халық рухының қазынасы тұнған аймақтық, салалық және Ұлттық кітапханада жалғасады. Ежелгі Отырар, Александрия мен Бағ­дат кітапханаларының енді қайтып орал­масының өкініш туғызатыны да, өр­кениеттің зор жетістіктерінің бірегейі ретінде біздің ойымызда кітап тұратыны да содан. Тіпті, қазіргі техника мен технология дамыған кезеңде, ғаламтор қанша қыспаққа алса да, сырлас дос – кітап құпиясы оған ден қойған адамға әрқашан жаңа қырынан таныла түспек.

Қазір кітапхана қызметін пайдала­ну­шылардың көңілдерінен шығу мен оқырман тарту ісінде бізді толған­дыра­тын ең бірінші мәселе саланың нор­мативтік-құқықтық негізінің жетіл­меге­нінде болып отыр. Мәселен, Қазақ­стан Республикасының «Мәдениет туралы» заңында кітапхана қызметіне қатысты бір ғана 24-бап бар. Халық руханиятының осы бір саласының ілгері басуы үшін, біздіңше, аталмыш баптың санын, яғни аясын кеңейту немесе өз алдына дербес, жеке заң қабылдау керек. Өйткені қол­да бар нормативтік құжаттар мен заң акті­лері кітапханалардың ақпараттық және мәдени-танымдық, оқу-тәрбиелік білім беруге бағытталған қызметін толыққанды жүзеге асыруға мүмкіндік бермейді.

Бір сөзбен айтқанда, адамзат әлеуетін дамыту жолында, оның Абай секілді ұлы тұл­ғаларының, зияткерлік, рухани, көркем мұрасына қолжетімділікті қам­та­масыз ету мақсат етіледі. Айталық, кітапхана кеңістігінде «Абай» әдеби орталығын ашу сияқты жұмыс әдістері тұлғааралық диалог қалыптастыруға көмек­теседі деп білеміз. Бұл үшін мемле­кеттік және халықаралық бағдарла­ма­ларға қатыса отырып, өзіміздің әлеу­меттік міндеттерімізді мейлінше толық­қанды іске асыруымыз қажет. Демек, кітапханалық қауымдастыққа топтасу саланың нормативтік-құқықтық базасын жетілдіруге, ақпараттық-кітапхана­лық қызмет көрсету инфрақұрылымын дамы­туға және кітапханалар жүйесінің кадрлық әлеуетін нығайтуға көмектеседі.

Ал қойылған міндеттерді табысты орындау, шынында да, мамандар­дың біліктілігі мен қарым-қабілетіне тәуел­ді. Өкінішке қарай біліктілігі кітапхана саласының заманауи талаптарына сай келетін қызметкерлердің тапшылы­ғы жұмысқа елеулі кедергі келтіруде. Еліміздің кітапханаларын­да 9 мыңнан астам адам еңбек етсе, соның әрбір үшіншісінің арнаулы білімі жоқ. Балалармен, мүмкіндігі шектеулі жандармен жұмыс істеуге қабілетті кітап­ханашылар, басқарушы менеджерлер, кітап реставраторлары және басқа да маман кадрлар өте тапшы. Айталық, республикада «кітапхана ісі» бойынша маман даярлайтын 9 жоғары және 13 арнайы орта оқу орны болғанымен, олар жыл сайын талапкерлерді қажетті мөлшерде қабылдай алмай отыр.

Қазір халқымыздың Абай сияқты ұлы тұлғаларының мұрасымен кітапханаға арнайы келмей-ақ, қашықтықтан таны­суға мүмкіндік бар. Айталық, Мәде­ниет және спорт министрлігінің баста­масы­мен ашылған «Қазақстандық Ұлт­­тық электрондық кітапхана» жыл сайын әлемнің 115 мемлекетінің 120 мың­нан астам пайдаланушыларына қыз­мет көрсетеді. Олардың қатарында Ресей, Қытай, Түркия, АҚШ, Франция, Арген­тина, Чили сияқты елдердің азаматтары бар. Қазір онда Қазақстанның тарихы, мәдениеті мен көркем әдебиетіне қатыс­ты 30 мыңнан астам электронды-цифр­лы контент (кітаптар, ғылыми еңбектер мен сирек басылымдар) жинақ­талған.

Ұлттық электрондық кітапхана аза­мат­­­тардың дүниежүзілік өрке­ниет құн­ды­­лықтары мен білімге қолжетім­ділі­гін, объективті және жан-жақты ақ­парат алу құқын жүзеге асыруға көмек­теседі. Бұған қоса өз тарапымыздан басыл­ған мәдени мұрамызды мейлінше кең танытуға байланысты халықаралық «Әлем­дік цифрлы кітапхана» және «Еура­зия­ның алтын коллекциясы» жобалары­на қатысамыз. «Сирек кітаптар мен қол­жазбалардың электронды қорын» ұйым­дас­тырдық. Бұған қоса «Қазақ­тың класси­калық әдебиеті», «Қазақ­станның қазіргі әдебиеті» электронды кітапханаларының ресурстары кез келген оқырман үшін қолжетімді болып табылады.

Жақында ұлы Абайдың өмірі мен мұрасын шетелдерде де кеңінен насихаттау мақсатында Еуропа сапарынан орал­дық. Бұл ауқымды жоба респуб­лика­мыз­дың Мәдениет және спорт министрлігі, Сыртқы істер ми­нистр­лігі және шет мем­лекет­тердегі Қазақ­стан елші­ліктерінің қол­дауымен ой­дағы­дай жүзеге асырылды.

Педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Ұлттық академия­лық кітап­хананың басшысы Үмітхан Мұңал­баеваның жетекшілігімен басталған сапарға Қазақстан Жазушылар одағы­ның төрағасы Ұлықбек Есдәулет, абай­тану­шы Тұрсын Жұртбай, М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер инс­т­иту­тының директоры Кенжехан Маты­жанов, Солтүстік Қазақстан, Түркістан мен Алматы облыстық және Алматы қалалық кітапханаларының дирек­тор­­лары Бейбіткүл Әбілмәжінова, Шәр­бану Динасилова, Ғалия Тоқабаева, Роза Қабиева және басқа да зиялы қауым өкілдері қатысты. Осы сапарға жинал­ғаннан бастап, шетелде Ұлы Абай­ды ұлықтаған және алыс жолдан елге қайтар күндерде мұқият әрі тия­нақты ұйымдастырушылық жұмыс пен әріп­тестерге деген сергек көз­қарас­тың куәсы болып, елге ерекше риза­шылықпен сенім­мен оралдық.

Ұлы ақын Абай мұрасын шетелдерде дәріптеу сапарының жоғары деңгейде ұйымдастырылуы осы жобаның же­текшісі Үмітхан Мұңалбаеваның ора­сан зор творчестволық ізденісі мен қажырлы еңбегінің нәтижесі деп айтуға болады.

Абайдың асыл сөзінің батысқа сапары барысында Чехияның Прага қаласындағы Клементинум атындағы Ұлттық кітапханасында осы елдегі Қазақстанның Төтенше және өкілетті елшісі, белгілі мемлекет және қоғам қайраткері М.М. Тәжиннің қатысуымен «Абай» мәдени-ақпараттық орталығы ашылды. Іс-шараға қатысушылар, сондай-ақ халқымыздың ұлттық қолөнер туын­ды­ларымен танысып, қазақтың қонақ­­жай дастарқанынан дәм татты. Бұдан әрі ұлы ақын мұрасымен Мажарстан, Сло­вения және Германия мемлекеттері жұрт­­шы­лығы мен жерлестеріміз «Әлем таны­ған Абай» көрмесімен танысып, Абай оқу­ларына қатысты. Барлық іс-шарада Қазақ­станның аталған елдердегі Төтенше және өкілетті елшілері Ж.Ж.Әбдірәшев, Р.Ю.Васильенко, Д.Кариповтің бізбен бірге болып, жан-жақты қолдау көрсет­кенін ризашылықпен атап айту парызым.

Білім мен ғылымды жырлаған Абай  – шын мәнінде жаңашыл, ренессанстық тұлға. Ол туған халқын өркениетті елдер қатарынан көруді армандады. Жасам­паз өмірді дәріптеп, әсіресе адам баласына деген махаббатты ерекше ардақ тұтқан ақынның қайраткерлік тұлғасы әрқашан асқақ. Себебі біздің Абай – зор шапағат пен мейірім иесі. Ол тіпті еліне көмектесуді ойлап, төрт мәрте болыс, екі рет би болып сайланып, он сегіз жыл билік тізгінін ұстайды. Мұндай қайраткерлер тарихта санаулы ғана, яғни әр халықтың өз Абайы бар және осындай біртуар тұлғалар арқылы біз дүние жүзіне таныламыз. Хакім Шығыс пен Батыстың, дүние жүзінің әдебиетін жақсы білді. Ол қазақша сөйлеткен Пушкин, Лермонтов және Байрон мен Гете Ұлы даланың көркем сөзімен, төл өнерімен біте қайнасып кетті.

Ғұлама Мұхтар Әуезов өмірінің үлкен бөлігін Абай мұрасын зерттеп, абайтану ілімінің негізін қалауға арнады. Жазушының «Абай жолы» романы – уақыт сынынан қорықпайтын классикалық туынды. Мемлекет басшысы «Абай және ХХI ғасырдағы Қазақстан» атты мақаласында Абайдың хал­қымызбен мәңгі бірге екенін, ұлы ақын­ды түсіну үшін сондай биікке көтерілудің қажеттігін атап көрсетті. Абай арманы жоғары этикалық және адам­гершілік қағидаттарды паш етеді. Ол халқымыздың ары мен намысы, ақылы мен жүрегі. Ұлы ақынға ең жақсы тарту оны жаңа ұрпақтың түсіне алуында десек, Ұлттық кітапхана ұжымы да осынау абыройлы іске атсалысып, айтарлықтай үлес қосуды өзіне ардақты міндет санайды.

Бақытжамал ОСПАНОВА,

Ұлттық кітапхана директоры, Қазақстандық кітапханалық одақтың төрағасы