COVID-19: Отандық тест-жүйе және вакцина

Вирус Қазақстанға келмей тұрып іске кіріскен

2019 жылдың желтоқсаны. Қазақ­стан­дық ғалымдар Қытайдың Ухань қала­сынан бастау алған қауіпті індет әлі де әлемге кең тарала қоймаған тұста осы ауруды анықтайтын тест-жүйені Дүние­жүзілік денсаулық сақтау ұйымы жариялаған нұсқаумен әзірлеп шыққан болатын. Бұл туралы биылғы жылдың 31 қаңтарында өткен аталған ведомствоның «Қазақстан ғылымын дамытудың өзекті мәселелері» атты секциялық отырысында хабарланған-ды. Ал тест-жүйе туралы оны дайындаған ұйым – Ұлттық биотехнология орталығының (ҰБО) бас директоры Ерлан Раманқұлов:

– Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы коронавирус инфекциясы жөнінде ақпаратты небәрі 10 күн бұрын таратты. Ал біз 1 жарым аптада әзірлеп шықтық. Бұған дейін бізде эксперименттік жүйе болған, соған сүйендік. Алматыдағы орталығымызда сараптама жасалып жатыр. Егер бұл адамнан адамға тарайтын инфек­ция болса, әрі қарай Денсаулық сақтау министрлігі жұмыс істейді. Сарап­тама нәтижесін де сол ведомство айтады», деген еді. Бірақ 2 айға жуықтаса да неге отандық ғалымдар әзірлеген тест-жүйе қолданысқа енгізілмей отыр? Мұның мәнісін сол тест-жүйені да­йын­даудың басы-қасында жүрген, био­ло­гия ғылымдарының кандидаты, ҰБО Алматы филиалы директорының орын­ба­сары Юрий Скиба әлі сынақтан өт­кі­­зіліп жатқанымен байланыстырады.

– Біз тест-жүйені әзірлеу туралы Денсаулық сақтау министрлігіне шық­қан­да, дайындауға 10 күн берді. Бірақ жұмыс 6 күнде аяқталды. Дегенмен, бүгінде Қазақ­стан қытайлық және ресейлік тест-жүйе­лерді қолданып жатыр. Өйткені тест-жүйені әзірлеуден гөрі өндіріске енгізу қиын. Сынақтан өткізу оңай шаруа емес. Қазір отандық ғалымдар өздері әзірлеген тест-жүйеге сенімділігін сынау үстінде десек болады. Яғни жаңа тест-жүйе вирусты кәдімгі тұмау немесе пневмониямен шатастырып алмай анықтау қажет. Біз тест-жүйенің референтті үлгісін Республикалық сани­тар­лық-эпидемиялық стансамен бірлесе тексерістен өткізіп, қорытындыға келеміз. Отандық тест-жүйе сол соңғы сынақтардан өтіп, бақыланғаннан кейін ғана өндіріске енгізіледі, – дейді биолог.

Маманның мәлімдеуінше, отандық тест-жүйе қазіргі қолданыста жүрген шетелдік өнімдермен салыстыру арқылы сыналып жатыр. Өйткені отандық өнім шетелдік тест-жүйеден сапасы, анықтау, вирусты жылдам сезу қасиеттері жағынан асып түспесе, кем болмауы керек.

– Біз 1 ай бұрын Денсаулық сақ­тау министрлігінен 3 ай ішінде тест-жүйені толық өндіріске әзір­леу туралы келісімшартқа қол қойдық. Құжат жүзіндегі мер­зіміне қарамастан, неғұрлым ертерек, бастысы уақытынан кешік­тірмей бітіруге барымыз­ды саламыз. Әлгінде айтып кеткенімдей, тест-жүйенің мо­де­лін дайындау соншалықты қиын емес, бірақ бұл өндіріске енгізілуден бұрын зертханаішілік деңгейде тексеріледі, содан соң еліміздегі және шетелдегі өзге зертханаларға сынақтан өт­кізуге  жіберіледі. Осы уақытта елі­мізде шетелдік тест-жүйемен анық­талған науқастардың тест қорытындысы біздің тест-жүйе арқылы қайтадан тексеріледі, яғни тест­і қайталап, отандық өнім­нің сапасын анық­таумен айналысамыз. Қазіргі нәти­же­сі бізді тек қуантып отыр, – деп бізді де қуантты Ю.Скиба.

 Өзгенің өнімін қымбат бағаға да таппаймыз

Иә, тест-жүйе табылды, өн­діріске енгізілді дейік. Бірақ ауру­ды анықтаудан бұрын алдын алу маңызды. Сондықтан дәл қазір әлемдегі әр ел вакцина әзірлеумен әлек. Қазақстандық ғалымдар да бұл маңызды істі бастады. Ко­ронавирусқа қарсы отандық екпені Ұлттық биотехнология орталығы мен Биологиялық қа­уіп­сіздік проблемаларының ғы­лыми-зерттеу институтындағы (Жам­был облысы Қордай ауда­ны Гвардейский ауы­лы) ға­лым-мамандар дайындайтынын сүйін­шілегенімізде, Қа­зақ­стан ғы­лымына күмәнмен қа­­рап, шетелдік өнімді күтуге шақыр­ғандар болды. Оған қазақ­стандық вакцинаны әзірлеу тобын­дағы ғалым, профессор Қайсар Табынов:

– Ең алдымен қолда бар тә­жірибені ескеріп, коро­навирустық инфекцияға қар­сы отандық вакцинаны әзір­леуге, жан-жақты зерттеуге және бастысы тіркеуге күш сала­тынымды айтқым ке­ле­ді. Қа­зір қоғамда кейбір адамдар ше­тел­дік фармацевтикалық ком­пания­лар­­дың бізге вакцина сатқанын күтіп оты­руға ша­қырады. Біз шындыққа тура қа­райық, COVID-19 коро­на­вирустық инфекциясы пандемия деп жарияланды. Вак­цина әзірленіп, өндіріске енгі­зіл­се де бұл барлық елдердің тұр­ғындарына, мұқтаждарға толық жетпейді. Бірінші ке­зекте вакцина оны әзірлеген және өн­дір­ген елдер үшін қолжетімді болады. Одан қалғаны Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының тізі­міне сәйкес, яғни вирус өр­шіп тұрған елдерге бөлінеді. Қа­зақстан қазір (төменгі) тізім­де, Ауғанстан деңгейінде тұр. Демек шетелдіктер ойлап тап­қанның өзінде вакцина бізге дейін жетпейді, тіпті қымбат бағаға да таппаймыз. Сондықтан адамдар Қазақстанда аталған ин­фекцияға қарсы отандық вакцинаны әзірлеудің қажеті жоқ деген жаңсақ түсініктен арылатынына үміттенемін, – деп жауап берді.

Бұған дейін бір кездері өр­шіген құс тұмауына және әлем­де соңғы 20 жылда алғаш рет ірі қара малда кездесетін бруцел­­­­лез жұқпалы ауруына қарсы екпені әзірлеген Қ.Табынов өзінің Биологиялық қауіпсіздік проблемаларының ғы­лыми-зерттеу институтындағы 15 жыл­дық, оның ішінде Ин­фекциялық аурулардың алдын алу зертханасының меңгерушісі қыз­метіндегі 8 жылдық ең­бек өтіліне сүйене отырып, қауіп­ті вирусқа қарсы отандық екпе­ні дайындауға кіріскен қос ұйым­дағы биологиялық қауіп­сіздіктің 3 деңгейі бар  (Орталық Азия аймағындағы жалғыз) зертханалары мен заманауи материалдық-техникалық базасына, күрделі ғылыми-технологиялық міндеттерді шешуге қабілетті маман­дарға сене­тінін жеткізді.

 Вакцина қашан өндіріске енгізіледі?

Биологиялық қауіпсіздік проб­лемаларының ғылыми-зерттеу институты жанындағы оқу-әдіс­темелік орталығының директоры Хайрулла Абеуов вакцинаны әзірлеп, өндіріске енгізуге кем дегенде 1 жыл кететінін жет­кізді. Өйт­к­ені екпе дайын болса да алдымен жануарларға егіледі. Содан соң Денсаулық сақтау ми­нистрлігі өнімді өз еркімен екпе алуға келіскен, бірақ коронавируспен ауырмаған адамдарда сынайды. Сынаққа келісім берген еріктілерге қаржы қарас­тырылуы мүмкін. Иә, бұл – шетелде бар тәжірибе. Айталық коро­навирус күшейіп тұрған Ұлы­британияның Лондон қала­сындағы зертхана әзірлеп жатқан вакцинаны сынақ­тан өткізу үшін 20 мыңнан аса адам өз еркімен келіскен. The Wall Street Journal еріктілерге 4,480 АҚШ доллары, яғни 1,8 млн тең­­геге жуық ақша берілетінін жазды.

Екпені өндіріске енгізуге жыл он екі ай уақыт керек екен. Ал бұл бізге қазір қажет. Десе де неғұрлым тезірек өнді­ріске енгізілгені абзал. Осы ты­ғырықтан қалай шығуға болады? Профессор Қ.Табынов мұндай мәселені тек күш біріктіру арқылы шешуге болатынын айтады.

– Бұл – дәл қазір бүкіл әлемге ортақ проблема. Проблемасы ор­тақ адамдар әдетте бір-бірімен бәсекелес болғанына қарамастан күш біріктіреді. Міне, сон­дық­тан да шетелдік ықпалды әрі күшті фармацевтикалық компаниялар бірлесіп жұмыс істеуге әлдеқашан кірісіп кетті. Түрлі елдердегі университеттер, зерттеу институттары, ғылыми орталықтар кон­сорциум құрып, технологиялық плат­формаларымен қамтамасыз етіп, тәжіри­белерімен, тіпті өз­а­ра атқаратын мін­дет­терімен бө­­лісіп жатыр. Осы стратегияны бізге де қолдану қажет. Бұл өз қоға­мы­мыз­дың ғана емес, ха­­лық­аралық ұйым­дардың да сапаға сенімділігін арттыра­ды, – дейді профессор. Коронавирусқа қарсы қазақстандық вакцинаны әзірлеу то­­бындағы ғалым отан­дық екпені да­йын­­дауда АҚШ пен Аустралиядағы био­тех­но­логиялық компаниялар, уни­вер­ситеттермен серіктестікте жұ­мыс істейтінін атап өтті.

P.S.: Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Панде­мия­ға қарсы еліміздегі күрес жұ­мыс­тарын үйлестіретін орталыққа барғанда:

– Қазір бүкіл әлемнің және бүкіл әлемдік экономиканың тағдыры ғалымдардың қолында. Бұл артық айтқандық емес. Әлем­нің тағдырын футболшы­лар, шоу-бизнес өкілдері емес, ғалымдар шешеді. Біз осы жағ­дай­дан сабақ алуға тиіспіз, – деген еді. Бұдан асырып айта алмаспыз. Тек  сөзіміздің со­ңында Қазақстанның тағдыры да қа­зақстандық ғалымдардың қо­лында екенін қоса кеткіміз келеді.