Қазақ қайда барады?

Бірде осы жайтты әңгімелей қалға­нымда тәжірибелі кардиолог-дәрігер көршім Сырым Қалиұлы: «Біздің бөлім­шеге келіп қаралып жүргендердің арасында жүрегіне, жүйкесіне салмақ түс­кендер көбейіп барады. Кейбіреуі кеше театрға, концертке барғанын, оркестрдің тарс-тұрс, қаңғыр-құңғыры басын әңкі-тәңкі еткенін айтады. Өткен аптада екеуін ауруханаға жатқыздым» деді.

Жас журналшы кезімде айқай-шудың адамға зияны жөнінде мақала жазуды ойлап, сол ыңғайдағы бірнеше кітапты оқығаным бар. Бір ғалым тәжірибе үшін жүк машинасын шөптесін далада жүйт­кітіп келе жатып қалт тоқтата қойғанда, 3 метрге жуық маңайын­дағы шөптердің, гүлдердің машина тежегішінің қатты қажалыс-шиқылынан бұйыға, бүрісе қалғанын жазыпты. Екінші ғалым арнау­лы сынау цехында ұшақ моторын іске қосып, жанына бос қаңылтыр шелекті қойып кеткен. 2 сағаттан соң барып қара­са шелек үгітіліп қалыпты.

Біздің үлкен-кіші оркестр атаулы­мыз да тыңдаушыларды шексіз даңға­залығымен шаршатуда. Әнді сүйе­мел­деуші аспап атаулылары үздіксіз дүң­кілдеп, таңқылдап, тоңқылдап, жүйкеңді жұлқылайды. Соларға жем бола бермей, радиоарналарға бет бұрайын деп ұйғардым да, ұстап жүруге ыңғайлы шағын ғана радиоқабылдағыш сатып алдым. «Бала күнімізден таныс әндерді «Шалқар», «Қазақ радиосы», «Ретро FM» деп аталатын арналардан таба ала­сың, тек жалықпай ізде», деді бажам. Іздеуге кірістім. Ескі әндердің бірне­шеуін тыңдап рахаттандым.

Әйткенмен, ол арналар да «заманауи талапқа» бейімделе бастаған ба, қалай, ертеңінде кешкісін біреуінің түймешегін басып едім, Кенен Әзір­баевтың «Бозторғайы» айтылып жатыр екен. Сөздері орнында, тек әуені ауыт­қып-ауытқып кетеді. Кенекеңнің мұңы жоқ, көңілді қалжың-қылжақ бар. Солайша «жаңартылып» кете берсе, Кенекеңнің «жерге қонбай шырылдаған бозторғайы», көп ұзамай жеңілтек қарлығашқа айналар-ау!.. Ал одан кейін басталған тапырықты тақпақ-әннен құтылуға асықтым. Ағаш қазықты ағаш балға-балтамен ұрып тұрғандай дүңкіл-дүрсіл, таңқ-тоңқ мәжбүрледі. «Ағаш қазық қағу» үдеп барады.

«Жаңартылып» дегенде бізде соң­ғы кезде «әнді өңдеуші сазгерлер» көбейгенін меңзеп отырмын. Мәсе­лен: Әміре Қашаубаев, Жүсіпбек Еле­беков, Ермек Серкебаев, Әлібек Дінішев, Жә­нібек Кәрменов басқа да әйгілі әнші­леріміз айтқан «Дударайға» бүгінгі «Дударай» шала-мала ұқсайды. Бірде аталған арналарды іздеп отырып: «Ду-у-у-у-да-а-ри-и... Ду-дари... Мә­риямның айт-қан сө-зі... Ду-дар...» деп әлде ызыңға, әлде сыңсуға ұқсас әлсіз, үзік-үзік дауысты естідім. Содан кейін әннің екін­ші шумағы көтеріңкі үнмен айтылып, қайырмасы үш рет қайталанып, әлгі ызың мен сыңсу қайталанды. Еріксіз таңдандым. «Жаңа» әуен, сірә, «ән өңдегіш сазгердің маңдай тері» шығар. Солардың «ұқтыруынан» болар, кейбір «жұлдыздарымыз», халық әндерін, Біржан мен Ақан, Мұ­хит пен Естай... әндерінің басталу, басқа да кейбір тұстарын демінің жеткенінше үздіге созып, авторларының «қателіктерін түзетеді».

Әлбетте бір ән басқа арналарда да айтылады. Біреуінде түпнұсқасы, яғни көпшілікке аян дұрысы, ал екіншісінде – мына айтылғандай бұрысы. Бұған қосарым: әннің сөздері құбылтылады. Өнер кестесінде «Дударай» бар әнші­лердің бірі: «...Орныңа орыс, қазақ таласып жүр» деп дұрысынан жаңылмаса, екінші әнші: «Орныңа өңшең жаман таласып жүр» деп бұра тартады. «...Қор болып сүймес жанға кеткенімше» мен «...Қор болып бір жаманға кеткенімше» де бәсекелі.

Бірде «Құстар қайтып барадыны» (Н.Тілендиев) тыңдадым. Өкініш-сағы­нышты баяу қоңыр үнмен айтылуы шарт әуенді әнші жігіт жігерлене айтып тұр екен. Қайырмасын аузынан жалын атқандай ахылап екі рет қайталады. Оны сүйемелдей тоңқ-тоңқ еткен тұрпайы бір дабыс «...құлақтан кіріп, бойды...» тітіретті. Шыдай алмай, басқа арнаны іздедім: Ақан серінің «Балқадишасы» кездесті. Естуіме бұйырған бөлігінде түпнұсқада жоқ: «жұлдызым, шолпаным, жарығым, қарағым, жанарым, жаным Балқадиша» деген жылтырақ сөз­дерді тықпалап қойыпты. Кім? Неге?..

Жүсіпбек Елебековтің орында­уын­дағы түпнұсқада:

«Кетті» деп Балқадиша естігенде

Құшақтап құс жастықты жылағаным, – болса, оны:

«Кетті» деп Балқадиша естігенде,

Тауында Жыландының құшақтап қара жерді, еңіреп жылағаным,

еңіреп жылағаным, жаным Қадиша!», – деп, немесе:

«Құшақтап құз-жартасты жылаға­ным»,

– деп «жаңартқан». Ақаңның нала-мұң, шарасыздық раймен баяулатып айтқан әні керісінше орындалды. Апырым-ау, әннің де, оның өлеңінің де түпнұсқасын бүлдіру қайдан шыққан «өнер»?

Теледидар экранынан жиі көрінетіні – жастарды еліктіргіш, желіктіргіш есер әндерді сүйемелдеуде «музыкалық қосымша күшейтудің» қолданылуы. Соның «қуатымен» шетелдік, ресейлік, өзіміздің телеарналардың талайын жа­лаңаштың аз-ақ алдындағы қиралаңдаған, бұралаңдаған, шалқақтаған, еңкейген, тоңқайған, секірген бишісымақтардың жаулап ала бастағаны. Ал театрдағы ондай «құбылыста» залдағы көрермен жастардың көбі орындарынан қол соға ұшып тұрып, теңселе «тамашалайды».

«Теледидар экранынан» дегенде өкінішпен айтарым: әу баста концерттері аттарына сай нағыз қазақы, мәдениетті мәнерімен қуантқан «Гәкку», «Той-думан» арналарымыз да енді (тегі «Музыка» деген арнадан жұқса керек) опыр-топыр, астан-кестен би жарысына қатысатын болыпты.

Өткен аптада радиоарнаның бірінде сұхбаттасушы бір сазгердің: «Құдайға шүкір, заман түзелді, шетелдерден му­зыкалық небір жаңа аспаптарды алдыра алатын болдық, эстрадамыз сол заманауи аспаптармен жабдықталуда» деп масаттана сөйлегенін естідім. Меніңше, сол аспаптарды қазағымша «дүңкілдек, тоңқылдақ, торсылдақ...» деп атау керек.

«Бір сазгер, бір арна, бір әнші» деп «жұмбақтап» жазғанымды байқа­ған шығарсыздар. Оның себебі: радио­концертті жазудан қолым босаған сәт­терде іздеймін де, көбінесе орта тұсына кезігіп, жүйкеме ши емес, қурай жүгірте бастағандарында жауып тастап тыншимын. Оның үстіне арналардың көбінде: ән-күй жазылған таспалар пойыздың вагондарынша тіркеле салады, авторлары аталмайды. Аталды дегеннің өзінде саз­гердің аты-жөні айтылып, ақын жа­йына қалады. Бұл сөзіме илана қойма­ғандардан өтінерім: уақытыңыз болса, радиоарналарымызды 2-3 кеш бойы «аралап» байқағайсыз.

Ал «жаңа» әндердің бірсыпырасы түрлі-түрлі шүберектердің қиықтарынан жасалған құрақ төсеніш сияқты. Бір тұсы бұрынғы анау әнге, бір тұсы мынау әнге ұқсайды. Жиендік-ау. Соны аңғартпау үшін бе немесе сазгер мен өңдеушінің «жетістігі» ме, әйтеуір, кейде ол құрақ әндердің екі тармақты қайырмасы былай тұрсын, төрт тармақтысын да 3-6 рет жөпелдете айтып, жеке бір сөздерін 10 шақты рет екілене қайталайды. Одан соң қайран қалатыным: соңғы кездегі жаңа әндердің басым көпшілігінің мән-мазмұны кездесе алмай, тіпті сөйлесе алмай, сөйлесе қалса, түсінісе алмай жүрген екі ғашықтың нала-зары. Әнге сөз жазатын ақындар сондай күй кешіп жүр ме, әлде «заманауи хал» сондай ма?

Ал «эстрадамыз сол аспаптармен жабдықталуда» деп шіренген сазгер рас айтты. Көпдауысты әнді (хорды) ғана ма, тіпті жеке орындаушы әншіні сүйемелдеуші оркестрлеріміздің кемінде 90 пайызында: домбыра, қобыз, сырнай қолданылмайды. Ол неліктен? Кешегі қазақтың бұл көне ұлт аспаптары бүгінгі қа­зақтарға «заманауи» болмай қалғаны ма?

Осынау сұрықсыздықтарды мәдениет саламыздың шаруасын реттеу міндеті жүктелген министрлердің кешегісіне де, бүгінгісіне де жеке хаттай да, газеттегі мақала етіп те жеткіздім. Кеңес кезінде Мәдениет министрлігімізде «Көр­кем­дік кеңес» болғанын, ешбір ән, би, күй, пьеса да оның шешімінсіз сахнаны маңайлай алмағанын, сол дәстүрді жандандыру қажеттігін айттым. Жым-жырт. Езуіндегі көбігі құрғамайтындар албаты жамандап жүрген Кеңес кезінде келіп түскен арыз-шағым хаттарға, баспасөз сынына бір апта ішінде жауап қайтаратын тәртіп болып еді, ал бүгінде ол жоқ, тегі шенеуніктер бас-басына тәуелсіздік алса керек.

 

2. Қазақтың қызы көп, тек қазақ қыз аз

«Гүл өссе – жердің көркі, қыз өссе – ел­дің көркі» деген ғой қазекем. Қалт айтпағанына дәлел жетіп артылады. Көне дастандарымызда, кешегі-бүгінгі ғасырларда қымбат жаратылысты қыз шіркіннің сұлу бітімін сүйіне, қызыға, құмарта жырламаған жырау, ақын жоқ шығар: қара жібектей шаш... білектей бұрым... қарлығаштың қанатындай қиғаш қас... қарақаттай, мойылдай қара көз... ақ маңдай... оймақ ауыз... үлбіреген қызыл ерін... аққутөс... қыпшабел... мінсіз мықын... – құлынмүсін!

Махаббат жыршыларының бұрынғы-кейінгісін тізімдемей-ақ, Абайға тоқтал­сақ, ғашықтық мәнді небәрі бес-алты өлеңінде бейнеленген қыз келбеті көңілімізді көктем-жаз етпей ме?!. Жүре­гіндегі сүйіспеншілік сәуле-сезім ояна бастасымен «Айттым сәлем, қаламқас» пен «Көзімнің қарасын» жаттап ал­маған қазақ бозбала-жігіт жоқ-ау! Қазақ қызы­ның нәзік те сұлу жаратылысына тәнті болған Абайдың ғашықтық жырлары ешқашан ескірмейді, ұрпақтарымыздың махаббат әні бола береді.

Замандасымыз, махаббаттың бұл­­бұлы атанған ақын Тұмаштың – Тұ­ман­бай Молдағалиевтің – жігітші­лігінің бірінші белесінде ғашық қызы Күлтаймен тіл табысқан сәтін:

«...Екеуміз тұңғыш рет

қосылып айттық

Абайдың «Қаламқасын», елжіреп бір»,

– деп 2011 жылы 76 жасында еске алғаны тегін бе?!

Тұмаштың:

«...Аңсауменен келем жазды,

Күннің бәрі алтын қыздай»,

– дегені ше?!. Бұрын-соңды мұндай теңеу айтылған жоқ. Тұмашқа айтқызған күш – қазақ қызының көркемдігі, ол көркемдікті зерлеген әдепті сөзі, әдемі үні, сыңғырлаған қоңырау күлкісі, биязы жүріс-тұрысы – жан сұлулығы!

Па, шіркін, қазақтың: «қаламқасы... көзінің қарасы... алтын қызы...».

Осыдан он жыл шамасы бұрын қазақтың қызы: шашын шашып тас­тап, омырауын ашып тастап, қасын қассымаққа айналдырып қырып, көзінің асты-үстін бірі көкпен, бірі жасылмен бояп, тіпті жиегін қарашеңберлеп, кірпігіне ұзын қайқы кірпік жалғап, ернін шиқандай етіп шыға келді. Бірінің беті сопақ, бірінің жүзі дөңгелек болса да, құдды бір қалыптың кірпішіндей. Іле-шала денесіне жабысқан көкшіл-сұры жарғақ шалбар мен кеудеше киіп, быртиып-тыртиғандары пайда болды. Ол өзгерістері мұхиттың о жағы мен бұ жағынан ресейлік қыз-қырқындар алып келген «заманауи мода» екен. Егде жастағылар сол құбылыстарды ұнатпай таңдандық. Ал енді бірер жылдан соң кеудешенің етегі қысқарып, кіндігі ашық алабелдер ойқастады. Одан кейін жарғақ шалбардың балағы қуыққа ұқсап, не дізе, не жіліншік тұсы ит жұлмалап жыртқандай жалбыр тесікпен «сәнделді». Ал керек болса!.. Мысалы, мен еріксіз ашуға булығып жүріп, көше­де сондай «модашыл» қыздардың қарсы келе жатқан екі тобын тоқтатып: «Қарақтарым-ау, шырақтарым-ау, мына сиықтарың не? Ешқайсыңа жараспайды да ғой?» дегенімде олар ду күлісіп, жүгіре басып кете барды. «Есті сөз-ау» деп елегені болмады.

Біздің балалық шағымыз пионердің, комсомолдың ғибратты мектебінде өтті. Мектепте сабақ үлгеруімізді қадағалауы өз алдына, сөйлеуіміз, киім киюіміз, демек, бүкіл жүріс-тұрысымыз сынып жетекшіміздің, мұғалімдердің ықпа­лында болды. Ұқыпты киініп жүрдік. Қыздар боянбады, жылтырақ оны-мұны тақпады, шашын бір бұрым, қос бұрым етіп өріп қояды. Әдемі-ақ!.. Біздің қайсыбіріміз тақырбас болдық, өзгелеріміз шашымызды қысқа, ықшам етіп қидыратынбыз. Сол тәртіптен зиян шеккеніміз жоқ. Ал бүгінде ше? Көбі керісінше. Мәселен, комсомолды алмас­тырған Жастар ұйымы бар сияқ­ты. Пәлен де түген партияның Жастар қанаты бар деседі. Мемлекеттік, үкімет­тік бір жиындар кезінде «Жастар ұйымы өйтті-бүйттіні» естігенім болмаса немерелерім оқыған, шөберелерім оқып жүрген мектептерде болғанымда, шәкірт жаст­ардың тірлік тамырын ұстап, тағ­дырын бағып, белсене игі іспен шұғылданып жүрген жастар ұйымын көрген емеспін.

«Келешек – жастардікі» дейміз. Қағи­далы сөз бар, қажырлы іс шамалы. Осындай ой кешкенімде Америка Құрама Штаттарының қумүйіз саясаткері Аллен Даллестің 1945 жылы: «Американың соғыстан кейінгі Кеңес Одағына қарсы саясатын іске асыру туралы ой» деген сөз-жобасының орыс тіліне аударылған нұсқасын бертінде оқығаным есіме түседі. Онда мынадай көсілу бар-ды:

«...Олардың шенеуніктерін ұр да жық болуға белсене, бірақ біртіндеп, сездірмей ыңғайлаймыз, парақор, тұрақ­сыз етеміз. Тоңмойындық пен бөстекі сөз бел алатын болады. Адалдық пен әділдік өткеннің қалдығына, күлкіге айналып керек болмай қалады... ұлтшылдықты және халықаралық жаулықты, ең алдымен орыс халқын жеккөрушілікті жымын білдірмей қоздырып, аздыра асқындырамыз. Өйтіп отырғанымызды біреулерінің сезуі, білуі мүмкін бірақ оларды оқшаулап, қауқарсыздыққа ұшыратамыз... Ұрпақтарының бірінен соң бірін шатастырамыз. Оларды бала күнінен, жасөспірім кезінен ныса­наға аламыз. Негізгі мақсатымыз – ЖАСТАРЫН әбден адастыру, оларды кінәмшіл кер­ауы­з, берекесіз, намыссыз бейбақ ету...».

Ал Джон Кеннеди 1961 жылы АҚШ пре­зиденті болып сайланған күнгі сө­зінде Кеңес Одағын енді қару күшімен жеңу мүмкін емес, біз оларға қарсы идео­логиялық қаруды қолдануға тиіспіз деген-ді.

 

3.Интернетімізге ие бар ма?

«Кәртәйғанда кәрі боз жорға шығып», компьютер дегенді әжептәуір меңгеріп алдым. Жазуды, оны өшпестей сақтап қоюды, содан соң қайда жіберуді, келген хат-хабарды оқуды үйреніп алдым. Ғажап аспап! «Шіркін-ай, біздің жас кезімізде болғанда ғой!» деп кейде өкініп те қоямын.

Естелік жазуға кірісіп, марқұм кейіп­керімнің фото-суреті қажет болып, оның туыстарына телефон шала бастағанымда жаныма келіп тұрған кенже балам, компьютерші мұғалімім, шаруамды түсіне қойып: «Өйтіп әуре болма, міне, көріп ал, мына түймешекті бассаң, әне анау шықты, интернет оның мынау ашық тұсына керегіңді жазып, айтшы, не керек, кім керек, ашып берейін» деді. Әнуар Әлімжановтың фотолары қажет екенін айттым. Ол жаңа көрсеткен ашық жерге аты-жөнін жазды да: «міне, былай» деп басқа бір түймешекті түртіп қалып еді, компьютердің экраны суретке толып кетті. 60 шақты фото. Қуана іздей бастадым. Әнекеңнің жиырмаға жуық суретін таптым, қалғаны сықақшы Оспанхан Әубәкіров айтқандай, «көди-сөди». Қайдағы-жайдағы суреттер: тау, дала, гүл, өзен, күресуші балуандар, мысық, машина, тоғай, өзен жағасында, үй алдында отырған әлдекімдер, салт атты біреу, кітаптар, дәптер, қаламсап, жартылай жалаңаш биші қыз-қырқындар, аты-жөндерін білгенім болмаса, өздерін көрмеген шетелдік ақын-жазушылар, әртістер. Бір тұста жауыз Гитлердің фотолары тап болды: әскери киімдісі, жай киімдісі. «Өй! Мына сұмырайдың суреті мұнда неге тұр?!» деген даусым қаттырақ шыққан болар балам келіп: «О не?» деді. Айттым. Ол қолын сілтей салып: «Кімнің суретін іздесең де бәрінде осындай былыққан бірдеңе, андағы жексұрынды да қалдырмайды», деді.

Кейініректе Сәбит Мұқанов, Ғабиден Мұстафин және екі-үш ағамыздың суреттерін іздедім. Бәрінде де әлгі «көди-сөди» нөпір. Қылмиған, жылмиған әйелдер, түксүйген, бақырайған ерлер, шо­қиған иттер, сай-сала, жартас, құстар, иттер, Гитлер... Ол қалай? Сурет иесіне бөлінген орынды қайтсе де толтыру керектігі ме? Әлде еріккеннің ермек-мазағы ма? Ол жөнсіздікті кімге айту, жазу керектігін білмедім.

«Интернет желілерінде сайт деген бар, оларға өлең, әңгімелеріңді, мақалаларыңды жіберіп тұруыңа болады, жариялайды, пікір айтылады» дегенді құлағым шалып, сол да жетер деп, екеуімен байланыс орнаттым. Әдеби шығармалар жарияланатын бол­ған соң оқырмандар оларға білген лайықты пікірлерін айтады деп ойладым. Бірер әңгімемді, мақаламды жолдадым. Бақсам, олай емес екен. Орынды ой-пікір тоғысатын, ақыл-кеңес алысатын мәдени орын дегенім керісінше болып шықты. Мысалы, бір мақала жарияланса, оған сайт оқыр­мандарының бірі «ә» дегенде не оң, не теріс пікір айтса, бітті! Оны біреу қолдап, екеу сынап, ақырында мақала жайына қалып, пікіршілдердің өзара кәдімгі салғыласу жарысы басталады. Кейбіреулер: «Әй, сен топассың!», «Өй, сен ақымақ екенсің!» деп, тіпті анайы сөздермен балағаттайды да. Бүркен­шік атпен жазуға ерікті болған соң, аянсын ба, кімнен жасқансын? Сол ке­леңсіздікті сайт басшылығына айтып едім, олар: «нені жариялауды модераторлар шешеді» десті.

Өйдөйт деге-е-н!.. Бізде интерне­тіміздің басшысы жоқ екен де, сайтта­рымыздың басшыларында билік жоқ екен ғой?!.

Осынау бірер сөзіме назар аударатын министрлік бар ма екен, жоқ па екен. Міне, мәселе қайда?!.

 

Ғаббас ҚАБЫШҰЛЫ