Шеберлікті шегінен асырған шандоз (Театр және кино өнерінің ғажайып суреткері Нұрмұхан Жантөрин туралы баян)

Сол тәрізді, Нұрмұханның ғажайып талантын мойындағанымен, Шыңғыс Айт­матов, тағы басқалар, тіпті өзінің шашын алып беріп жүрсе де Сәбит Мұқанов та (Сәбеңнің шашын үнемі Жантөрин алып беретін болған – С.Оразбаев) оны қыз­ғаныштың қызыл итінен арашалай алған жоқ.

Арашалағаны былай тұрсын, өнер үшін қу жанын қуырдақ қылып жүрген, ойнаған рөлдерінің бәрі классика, сахна мен экран дүлдүлі Жантөринге кез келген алып жатқан КСРО Халық әртісі атағы да, республика мемлекеттік сый­лығы да бұйырмады.

Алайда жойдасыз талантымен көкке шапшыған көк азу шыңды көзден тасалау мүмкін емес екен, ғажайып актердің 70 жылдығы 1998 жылы Мәскеуде, өнер қызметкерлерінің орталық үйінде салтанатпен тойланды. Мерейтойы Мәскеуде мерекеленген Қазақстан түгіл, Орта Азия­дағы жалғыз актер Нұрмұхан Жан­­төрин болатын.

Осы орайда, ұлы суреткер туралы сөз басталғаннан кейін біраз нәрсе айтылуы ке­рек сияқты.

Нұрекеңнің зайыбы Маргарита Иов­лева-Жантөрина өз естелігінде былай дейді: «Сұлтан Бейбарыс» фильмі көрермендерге жол тартқаннан кейін, Тверь қаласында өткен кинофестивальда Жантөринге лауреаттық дипломға қоса «Актерлік мамандықты дамытуға көрнекті үлес қосқаны үшін» арнаулы сый­лығы табыс етілді. Нұрмұхан Тверь көшесіне шыққан бойда халық: «Сұл-тан Бей-барыс! Сұлтан Бей-барыс!» деп құлақ тұн­дыра дауыстап, жабыла қол соғып, қошеметтеп тұрып алды. Ал өзінің республикасы – мерзімді басылымдары мен кино-театр қайраткерлері бір ауыз жылы сөзін қимай үнсіз қалды». (Тәржімалаған Мақсот Ізімұлы)

Иә, бізде сахна, кино тарихындағы ірі тұлғаларды сала-салаға бөліп зерттеу, тану, ардақтау, марапаттап насихаттау, оның жан-жақты табиғатын ашу кемшін қалған ғой.

Қалай дегенмен де, төбесі көрінге­німен түбі жеткізіп болмайтын, қара құз шыңдар сияқты, Нұрмұханның сан қырлы таланты кім-көрінгенге ашыла бермейді.

Жантөрин 1955 жылдары Сәбит Мұ­қановтың «Шоқан Уәлиханов» тра­гедиясындағы Шоқан рөлін кенелте сомдады. Ал 1957 жылы Нұрмұхан Шоқан образымен кинода тағы кездесті. Оның кескіндеген Шоқанының бойында еркіндікті аңсау, іште тұншығып жатқан запыранды ақтару, тәуелсіздікті көксеу анық аңғарылып, айқын сезіліп тұрушы еді. Мысалы, Қашғардағы сыңсыған жау, тыңшы, жансыз ортасындағы қарекеті, қауіп-қатерді сезсе де, өзін соншалық бей­тарап, салқынқанды ұстауы қандай ғажап! Ел-халықтың арманындай болып ғасырлар толғағында ғайыптан тайып туа қалған, ақыл мен білімнен шақшадай басы жарылайын деп тұрған өрімдей жігіттің ақ патшаның алдында айылын жимай өз халқының қасіреті мен мұңын айтуы... генерал Черняевпен өз қандастарын қырған жендеттігіне бола жанжалдасуы...

Иә, осы бір экрандағы қайталанбас сәттерді сезім құндағына әлденеше рет орап, қайталап көре бергің келеді.

Қашанда ұлылық таразысы – еңбек, талант және уақыт болмақ. Кейде осындай бүкіл қажыр-қайратыңды сарқып кететін, тіпті болат қашауға да көнбейтін аса қатты минералдай, яғни қабілет-да­ры­ныңды сорып алатын мәңгілік рөлдер болады.

Осы орайда, Нұрекең өз көкірегіндегі құпия көмбені былайша ақтарады: «Ана­лар барлық баласын жақсы көреді ғой, мен де сол сияқ­тымын, жек көретін рөлдерім жоқ. Әрине, өз ауқымдылығымен, пси­хо­ло­гиялық тереңдігімен Шоқанға, Бейба­рысқа тең келетіні аз. Айтматов прозасы негізінде түсірілген «Жорғаның жүрісі» фильміндегі Танабай шопанның рөлі де өзінше ерекше. Мұнда тағдыр тауқыметін артқан кейіпкердің қайғы­сын, мінезінің мықтылығын, алай-дүлей ішкі әлемін сөзбен емес, қимыл-қозғалыспен – жүріс-тұрысыммен, ыммен... көрсету керек болды. Одақ тарқардың алдында мені Одесса киностудиясы «Даниил – князь Галицкий» фильміндегі Батудың бейнесін жасауға шақырды. Шыңғысханның осы бір тұн­жыр, қатыгез, сонымен қатар ақылды ұрпағы мені қатты қызықтырды. Көп­­теген кітап­ ақтарып, ол тура­лы де­рек­терді там-тұмдап таптым. Со­дан Еу­ропа мен Азия­дағы моң­ғол шап­қын­шы­лығын қозға­ған Бартольд­тың, Янның, Чивилихиннің зерттеу мақалаларын оқып шыққаннан кейін, фильмге түсу үшін жолға шықтым. Бұл рөлден керемет ләззат алдым. Мен актерлерден өте күшті, мықты ше­берлікті талап ететін рөлдерде ойнауды армандаймын. Соның қатарында ІІІ Ричард та бар.

Мендегі бар қымбат нәрсені осы дү­ниеге тастап кеткім келеді. Жинаған тәжі­­рибем, білімім топырақтағы құрт­­тарға жем болмаса екен деймін. Әлі көп нәрсе істегім келеді...».

Міне, Нұрмұхан өмірінің соңғы кезең­деріндегі бір сұхбатында осылай ақтарылыпты.

Біз тамаша көріп, мәз болып отыр­ғанда, цирк әртістері халықты ырза қылу үшін сырттарынан күліп, іштерінен жылап жүретін көрінеді. Ойын тарқаған соң тұла-бой­лары қақсап, сүйектері сырқырап, түнімен ауырсынып, бебеу­леп, ыңқылдап шығады екен. Ойлап қарасақ, әр рөлге жанкештілікпен да­йындалып, нысанаға алған кейіпкерінің жан дүниесіне сиам егіздеріндей кірігіп, мехнат шеккен Жантөриннің көр азап еңбегі әлгі цирк әртістерінен әлдеқайда ауыр-ау!

Иә, осынау бір-біріне мүлдем кереғар сан алуан құбылысты, тұқымы басқа түрлі кейіпкерлерді бір көкірекке қоңсы қондырып, оларға әмірін жүргізу, тек тәкаппар да тарлан болмыстың ғана қолынан келетін құдірет емес пе? Нұр­мұхан Жантөрин – сөз жоқ, кемел түйсік пен кенен таланттың қоймасы, тіпті сол әлемдік театр мен кино саңлақтары колибрімен деңгейлес, ғажайып актер әрі сұңғыла суреткер еді.

Дәуіріміздің дана перзенті, классик Әбіш Кекілбайұлы даңқты ағасы туралы былайша сыр шертеді: «1970 жылдар­дың басында Ташкент қаласында Азия жә­не Африка елдерінің ІІ халықаралық кинофестивалі өткен еді. Дәл осы ке­зеңде Ташкент құлпыра түсіп, сан ұлт­тың ортақ жәрмеңкесіне айналып кеткендей. Азия, Африка елдерінің, Кеңес одағының әйгілі актерлері, режиссерлері, операторлары съезд кезінде де, басқа ша­ралар үстінде де жарқ-жұрқ етіп ай­рықша көзге шалынды. Делегация құ­рамы саяси сүзгіден өткізіліп жібе­ріл­­геннен кейін не оңсын, қазақ кине­матографистері онша назарға іліге қой­мады. Сол халықаралық фестивальға қатысқан елдердің ұлттық киімдері, салт-дәстүрі, табиғаты, этнографиясын тү­гелге жуық қамтыған, африкалық саванна, үнділердің храмдары, түркіменнің кілемдері, несін айтасың көздің жауын алады. Ташкент бұл халықаралық мерекеге жанын сала дайындалғаны көрініп тұр. Әттең, жаңағы әр ұлттың ғажайып панорамасының ішінде қазақтың ауылы, қазақтың байтақ даласына орын тимепті. Осы бір олқылықтан көңіл-қошым болмай, қарадай жалғызсырап екі-үш күн өткіздім. Кешігіңкіреп осы фестивальға аяқ астынан Нұрмұхан Жантөрин келе қалды. Құдай көрсетпесін, халықтың Нұрмұханға деген қошеметі сұмдық болды. Сібірдегі кино түсіру алаңынан шыққан бойда, ешқайда бұрылмай осында келген, үстінде спорт киімі бар Жантөринді көшедегі ел Қыдыр көр­гендей қоршап алып, құшақ-құшақ гүлге көміп жібермеді. Әлемдік кино са­ла­­сының талай алтын мен күмі­сін жапыра жиған, халықаралық фести­вальдардың лауреаттары, лавр жапы­рағына оранғандар Нұр­мұхан аға жанында солғын тартып қалды.

Ал Жантөринде мұндай атақ пен марапаттың бірде-біреуі жоқ еді. Дәл осы сәтте қазақ киносының дәуірлеуі Шәкен Айманов пен Нұрмұхан Жантөринге байланысты екенін ұқтым.

Жантөрин ылғи да мұң мен қасіретке малшынып жүретін трагедиялық план­дағы актер, сұңғыла суреткер. Оны тек грек мифтеріндегі құдайға қар­сы шыққан Про­метей сияқты жалаң­төс­термен ғана салыс­тыруға болады. Ол алғаш рет әлем­дік өнер айдынына шық­қан терең әрі шынайы ұлттық актер болатын.

Түнгі аспандағы темірқазық жұлдызы сияқты, ол баршаға танымал еді».

Міне, Әбіш Кекілбайұлы даңқты ағасы туралы осылай тебіренеді. «Пай­ғамбар өз елінде танылмайды» дегендей, Нұрекеңді әсіресе өзге мемле­кет­тің кинематография мамандары ай­рық­ша құрмет тұтты. Ки­ноға түсуге ша­­қы­ру­шы­лар кезекке тұрды. Пайдаға бола рөл­дерде оңды-солды ойнап қа­ді­рін кетірген жоқ. Ылғи да өзінің оңтайына келетін, тағдыры шытырман, пси­холо­гиялық иірімді талап ететін траге­дия­лық кейіпкерлерді таңдап алды. Сол кейіпкерлердің кеуде тұсына дендей енуі үшін Нұрекең талай түндер бойы қаншама сарғайған фолианттарға үңілді десеңізші!

Жантөриннің тереңнен қарпып, кең көсіліп, айызыңды қандырып, қолтығын сө­ге ойнаған рөлдері көркемөнер жазира­сын­­да өзгермес эталондай мөрленіп қал­ды.

Әулиенің мазаратына дірілдеп баратын мүрит­тердей, енді Бейбарыс, Құр­­манғазы, Бату бейнелерін Нұрекең­дей сомдауға ешкімнің жүрегі дауалай қой­мас.

Атырау өңірінен құлдыққа сатылған Бейбарыс туған жерінің бір шоқ жусанын қолтығының астындағы бір қабат терісін тіліп, қайта тігіп, жасырып алып кет­кен деген дерек бар. Атамекенін са­ғын­ғанда сол жу­санды алып иіскейді екен жарықтық!

Сол батыр бабасы сияқты Нұрмұхан да туған жеріне алыстан көз тігіп, аңсап өткенін байқаймыз. Тіпті, қазір Атырау халқының көпшілігі Жантөриннің сол өлкеде туғанын біле бермейді.

Кіндік қаны тамған топырақ дегеннен шығады, белгілі қаламгер, мар­құм, Мұқан Көптілеуов ағамыз бір ес­те­лігінде былай дейді: «1966 жылы уни­­верситетті жаңа бітіріп келген мен Гурьев облыстық «Коммунистік еңбек» газе­тіне» тілші бо­лып орналастым. Сол жылы күзде бір орыс кемпірінің кішкене үйшігін жал­дап тұрдық. Бір күні түн ортасында жеңіл-желпі, желбегей күйімде түзге шы­ғып едім, есік алдындағы қара ағашты қолы­мен тіреп еңгезердей біреу тұр. Қор­қып кеткенім сонша, үйге зып беріп, бо­са­ғадағы білемдей темірді алып қайта шық­тым. Даусымды барынша зорайтып, кім екенін сұрадым. Әлгі адам менің сескеніп тұрғанымды біліп: «Айналайын, қорықпа, мен Нұрмұхан Жантөрин деген ағаң боламын», деді. Мен әлі де сенбей, жүрексінсем де жа­қын­дадым. Шынымен де Нұрмұхан Жантөрин, басында берет, үстінде жеңіл плащ. Мен де қалбалақтап: «Аға, сізді көрем деп кім ойлаған, үйге кірі­ңіз, шай ішіңіз», дедім. Сонда Нұре­кең: «Жоқ, рахмет, қарағым, мен осы үйде өсіп-өніп едім. Ресей жақтан киноға түсіп келемін. Туған жер, туған үйі құрғыр қиын екен, түсіме кіріп маза бермеді. Содан жолшыбай бұрылып, сағынышымды басып тұрған түрім ғой. Ал, інім, аман-сау бол, қазір самолетім бар, асығыспын», деді де, мені бір құшақтап, қара түнге сіңіп жүре берді».

Міне, Жантөрин өз өмірінде екі-үш рет осылай туған жеріне түн жамылып келіп-кетіп жүріпті. Мүмкін оның туған жерге деген өксігі мен сағынышы Бейбарыс бей­несін сомдауға да септігін тигізген болар?

Қалай дегенмен де, дүниежүзіне әйгі­лі театр мен кино корифейімен көзі тірі­­сінде Атырау жұртшылығы бір рет те ди­­дарласып көрмепті. Халықта не кінә бар, бұл жерде барлық кінәрат – сол кездегі облыстық басшылардың мәдени деңгейінің жермешелдігінде болып тұр ғой. Егер қошеметтеп шақырып жатса, Нұрекеңнің түн қатып несі бар?

 Зайыбы Маргарита Иовлева-Жан­­төринаның айтуынша, Нұрмұхан С.Сей­фуллин атындағы облыстық драма театрында «Макбеттің» екі премьералық спектаклінде ойнайды. Осы екінші премье­ралық спектакльдің шымылдығы жа­былған кезде театр ұжымы әйгілі ак­терді бірауыздан құттықтайды. Нұрекең барлығын үнсіз тыңдайды да, содан соң сахнаның қақ ортасына барып, еденге шалқасынан түсіп жатып алады. Осылай бірнеше минут аяқ-қолдарын жайып жіберіп, кірпігін қақпай, жоғарыға қарап ұзақ жатады. Жұрттың бәрі сілтідей тына қалады, кейбіреулері кірпігіне моншақ ілді. Бәрі түсінді, өйткені дү­ниеге енді келер-келмесі белгісіз жой­қын талант Жантөрин сахнамен қош­тасып жатыр еді!

Дәл осы залда өзі аударған Шекспир­дің «Макбет» драмасындағы Макбет рөлін қаныңды қайната, құйқылжыта ойнаған қазақтың ұлы актері Жантө­риннен көз алмай: «Пай-пай, өнеріңе болайын!» деп Евней Бөкетов қайта-қайта тамсанып отырыпты.

Нұрмұхан да бір күйді импрови­зациялық тәсілмен құбылтып тартатын әйгілі күйші шешесі Дина Нұр­пейісова сияқты, бір рөлді екінші рет ойнағанда басқаша реңде, бұрынғыға ұқса­май, қайта одан да асқақтатып, құтырта түсе­тін. Ең бастысы, ол өзін-өзі қайта­лау­дан қорқатын еді. Сондықтан көрер­мен­дер оның әр ойынынан ерекше бір құбы­лысты күтетін.

Ирандағы мұнарасы тербеліп тұра­тын ежелгі мешіттің құпиясын білу үшін оны бұзғанда, қайта құрастыра алмаған. Сол тәрізді, Нұрмұханды қайта­лайтын талант біздің заманымызда жоқ десе де болады.

 «Әр дауысқа, әр талантқа Құдай бел­гілі бір уақыт береді, ал одан асып кету­дің қажеті жоқ. Сахнадан бір минут кеш кеткеннен гөрі, жарты сағат ерте кеткен әлдеқайда жақсы», деген болатын кө­мейіне бұлбұл ұя салған барқыт баритон Мүсілім Магомаев. Мүсілім Магомаев та неге екені белгісіз сахнамен нағыз талан­тының гүл атқан шағында қоштасты, ал Нұрекең сахнадан ерте кетті ме, кеш кетті ме – ол өзі мен бір Аллаға ғана аян. Қа­лай дегенмен де, ақылды, сұңғыла адам ғой, ғұ­мыр сағатының таусылып келе жат­қанын сезді ме, кім білсін?!

Жантөриннің осы бір өзін өнердің шырқау шыңына шығарған Олимпі – сахнасымен ерте қоштасуы қара тұяқтан хал кеткенше мелдектеп, қартайып, тулақтай сүйретіліп қалғанша театрдан кетпейтін кейбір топыраштарға сабақ болар жайт.

Келер ұрпақ ұлы актер мұрасына, бұл жайсаң өнерпазға әлі талай айналып соғады. Алайда мына бір сорақы­лыққа бейжай қарауға болмайды. Про­дюс­сер Майра Қарсақбаева («Egemen Qazaqstan», 19.VIII.2019) өз өкінішін бы­лайша білдіреді: «Артында іздеушісі жоқ классиктеріміздің ендігі жағдайы қиын болатын түрі бар. Тіпті, Нұрмұхан Жантөриннің бобинасын (кино таспасын) қоқысқа лақтырып жатқанын да көрдік. Кейбір адамдар оның кім екенін де білмейді. Кеңес Одағы кезінде түсірілген фильмдердің түпнұсқасы түгелдей Ресей Федерациясы кинофильмдерінің бас архивінде сақтаулы. Бұл қор әлемдегі ірі үш кино архивінің бірі ретінде белгілі. Әлгі Нұрмұхан Жантөриндердің кино­тас­пасын іздеген кезде бізге шырылдатып тұрып қыруар қаржыға сатады...»

Көркемөнердің баға жетпес құнды­лықтары осылай рәсуа болуда. Ендігі жерде мынадай көзапара жасалып жат­қан қия­натқа біздің Мәдениет және спорт минис­тр­лігі тосқауыл қоймаса болмайтын шығар?!

Иә, қазақтың ұлы актері Нұрмұхан Жантөриннің өмірі жалындай лаулап барып, ең жоғарғы нотада шеңбірек атып, 62 жасында үзіліп кетті. Сахна мен экранда алдына қара салмаған, аяғын көсем тастап, көмбенің шаңын бұрқ еткізетін қай­ран сабаз да өтті бұл дүниеден... Қай­тер­сің, бұйрықтан жүйрік жоқ. Құдды бір алапат шайқасқа кіргендей, жауар бұлт­тай түйіліп, тұйғындай шүйіліп, күллі қайғы-мұңы қарақошқыл бетіне жиылып, көрермендерінің емешесін құртып, егілдіретін еді-ау жарықтық! Жөпшөңгі, қара­домбай нәрсені опырып жіберетін уақытыңа да қыңа қоймайтын, граниттен қашағандай ғасырлық кейіп­керлері бүгінде дүние жүзін кезуде. Оның фильмдері, драмалары, дискілері әлемдік кеңістікке қалқып кете барды.

Иншалла, Жантөриннің әулие талантынан құйылып түскен мәрмәр мүсіндер халықтың жүрегінде ақырға дейін жасай береді.

Жұмабай ҚҰЛИЕВ