Атом күліне көміліп қалмайық!

Сонау бір замандарда «Уақыт» айта салар көп сөздің бірі болыпты да, шеші­мі қиын мәселелер сөз етіле қалған са­йын кісілер: «Уақыт көрсете жатар» деп жүре беріпті, ал қайғы-қасіретке ду­шар болған жандарды: «Жан жарасын уа­қыт жазады» деп жұбатыпты. Сөй­тіп жұ­рт­шылық өмірден туындаған күр­делі мәселелерге жауап іздеп шарша­мап­ты, өздерін өздері алдарқатып, Соломонның белбеуінде жазулы екен де­ген: «Бұл да өтер, кетер» деген сөзді мал­данып жүріпті. Ол сөз гундардың пат­шасы Ат­­ты­­лының да, Батыйдың да бел­беу­ле­рінде жазулы болған көрінеді. Сірә, Ат­тылы мен Батый, Соломон сияқ­ты, өмір­дің қасқағым сәттей екенін, жас­тық шақтан, күш-қуаттан айрылу қия­мет екенін ескерген шығар. Ол кезде жауынгер мен патшаға да, диқан мен Спартактай құлға да өзі көздеген мақ­са­тына жете алуы үшін батылдық пен күштің, ақыл-ойдың жәрдемі қажет еді (қазірде де солай ғой). Тек олар оқ-дәріден, атом бомбасынан хабарсыз болды, егескендерін жекпе-жекте, әділ ай­қас­та жеңіп жүрді. Ол замандарда адам өз тағдырын өзі бағдарлаған, өз тір­лігін қалауынша өзі түзулеген, ұр­пақ­­тарының өмірін де бағыттап кеткен тә­різ­денеді. Алайда: «Уақыт көрсете жа­тар» мен «Жан жарасын уақыт жазады» деген сөздерінің төркініне үңілсең, олар­дың (ойына келгенді істейтін Сад­дам Хусейн мен Гитлер сияқты сұр­қия­лардан басқаларының) тағдырға, жаз­мыш­қа көнбістігін аңғаруға болады.

Техникамен жан-жақты жарақтанып қана қоймай, халықтарының сана-сезімі оянған, дамуы дамылсыз жиырмасыншы ғасыр тағдыр мен жазмышты оншама керек етіп отырған жоқ, кешегі пәлсапаларға да құлақ қоймайды.

Бүгінгілерге уақыттың қадір-қасие­тін ұқтырған күш – әлеуметтік өзгеріс-төң­ке­рістер, ұлт-азаттық қозғалыстар, жаңа мемлекеттердің пайда болғаны. Біз уақыттың не екенін ойладық, түйсіндік, білдік. Ол бізді жер шарының о түкпірінен бұ түкпіріне әп-сәтте жеткізетін реактивті ұшағымен, күтпеген кезде, күтпеген жерде бола қалатын, жүздеген-мыңдаған, тіпті миллиондаған адамның тірлігін өзгертетін революциялық толқуымен ғана емес, жер бетінде жинақталған қыруар қару-жарақтың бізді атомның тұтқынына айналдырғанымен ойландырды. Біз төніп келе жатқан ядролық және экологиялық апаттардың денемізді мұз­датқан аяздай деміне душар болып отырмыз. Алапат апат жақын. Ен­ді­гі сөзіміз не біраз кісінің, не бір ха­лық­тың тағдыры туралы емес, ата-ба­бамыз қал­ды­рып кеткен жеріміздің және мәдени құндылықтарымыздың тағ­дыры туралы болуға тиіс. Әңгіме біздің бесігіміз – Жер жайында, алдағы өмір жайында. Бей­бітшілікті сақтауға үлес қосу сияқты сындарлы міндетті арқалап келген, міне, осы залда отырған мырзалар, сіздер бұл мәселені менен кем білмейсіздер. Араларыңызда кешегі өткен соғыста қан кешкендер аз емес шығар. Олардың жан мен тән жарасына Жеріміздің денесіне екі қара таңба болып басылған Хиросима мен Нагасаки қасіреті қосылды.

АҚШ-тан кейін, іле-шала, 1949 жылы жарылған атом бомбасын біз – Кеңес Одағы жасадық. Ол бомба жары­лы­­сы менің жерімде болды.

Жаңа қаруға ие болысымен біз «дү­ние­­жүзілік революция» жасау ниеті­мізге «Ке­ңістік пен Уақытты бағын­ды­рып алу» пиғылымызды қостық.

Теріс ойдан теріс істер туындайды. АҚШ бомбасын әлемді уысында ұстау үшін жасады. КСРО бомбасын одан қалып қоймау, оған қарсы тұра алу үшін жасады. Зор екі мемлекеттің ықпалымен дүние қақ жарылды. Қарулануды еселеп талап етуші атомдық бәсеке, қарама-қарсылық басталды. Бұл екеуінен басқа елдер де ядролық қа­руға ұмтылып, ие болып та жатыр. Құ­пия қоймалар, сүңгуір қайықтардың, бом­балаушы ұшақтардың құрсағы ядро­лық жараққа толы. Жеріміздің өзі жарғыш дәрінің бөшкесіне айналды. Қырғиқабақ соғысты жақтаушылар жұрттың жүйкесін тоздырды. Мұның бәріне шыдау, төтеп беру мүмкін емес. Дүлей бомбаларды жасауға қатысқан Жолио Кюри мен Андрей Сахаров сияқты ғалымдар оның жаппай қырып-жоятын қаруға айналғанына қарсы екендерін бүкіл әлемге мәлімдеп, сынақ атаулыны тоқтатуды жұртшылықпен бірге талап етті.

Біз 60-70, әсіресе 80-жылдары АҚШ-та, Еуропа елдерінде, Жапония мен Үндіс­тан­да ядролық қаруға қарсы қозғалыстың кең құлаш жайғанын білеміз. Қоғамдық ол қуатты қимылға сексенінші жылдардың аяқ шенінде Қазақстан жұртшылығы да қосылды.

Ағылшын әйелдердің Гримен-Комон базасын қоршаған қайратты әрекеттері есімізде. Бейбітшілік үшін күресуші қарапайым адамдардың атом қаруларын тиеп келе жатқан әскери дәу кемелердің жолын бөгеу үшін жеңіл қайықтарға мініп қарсы шыққандары есімізде.

Атомдық сынаулар көпшіліктің қар­сылығы нәтижесінде біраз уақыт тоқта­тыл­ды да, кейін қайтадан жүргізілді. АҚШ-та, Хиросима мен Нагасакиге тас­та­ғандарынан тыс, бір мың сексеннен аса жарылыс жасалды. Кеңес Одағында – 715, Францияда – 180, Ұлыбританияда қы­рықтан аса, Қытайда отыздан аса жа­ры­­лыс жасалды.

Кеңес Одағында жасалған 715 жары­лыс­тың 467-сі Қазақстанның Дегелең деген жерінде болды, оның 124-і – жер бе­тінде, 343-і – жер астында.

Мен – қазақ, қазақтың ұлы ретінде сіз­дерге мынаны айтуға тиіспін: бұл жа­рылыстардың бәрі біздің жеріміздің қа­сиетті өңірінде, біздің бүкіл көркем өнеріміз бен әдебиетіміз әспеттеп келе жатқан Қозы мен Баян махаббаты жа­йын­да­ғы көне дастан туған жерде жасалды. Ол өңір – біздің халқымыз, мәдениетіміз үшін ең қасиетті де киелі жер. Орыс Лев Толстойдың Ясная Полянасы, шотланд Роберт Бернстің, ағылшын Байронның кіндік қаны тамған өлкелеріндей. Бай­рон­ның өлеңдері өткен ғасырдың соңында бүкіл Азия көлемінде тұңғыш рет сол өңірде, 467 жарылыс болған жерде қазақ тілінде оқылды. Байрон мен Пушкин өлеңдерін қазақ тіліне қазақтың ұлттық мәдениетінің алып тұлғасы ұлы Абай ақынымыз аударды. Абай кейін 467 дүмпу болған сол өңірде туып-өсіп, сонда көз жұмды. Біздің атақты жазушымыз, романдары, хикаяттары мен әңгімелері ағылшын оқырмандарына әбден мәлім Мұхтар Әуезов те – сол өңірдің түлегі. Әлемге әйгілі геологымыз Қаныш Сәтбаев Семей қаласында оқып, білім алды. Орыстың ұлы жазушысы Федор Достоевский мен қазақтың ғұламасы, саяхатшы Шоқан Уәлихановтың ғажап достығы сонда басталды.

Кереғарлықсыз өмір бар ма, өкінішке қарай, толстойшыл атақты ақынымыз Шә­кәрім Шыңғыс тауының Дегелең, Абы­ралы бетінде НКВД қарақшысының қолы­нан қаза тапты. Оны атып өлтірді. Шәкәрімнің бар-жоқ кінәсі хат жазы­сып тұрған ұстазы Лев Толстойша қия­нат­сыз өмірді аңсады, қара күштің қорлық-зор­лы­ғына қарсы тұрды, халықты әділдікке, татулыққа, ауызбірлікке ша­қыр­ды. Ол Қазан төңкерісінің тәтті ұран­дарына сенді, қолдады, бірақ, қазақ ауыл­дарын қатыгездікпен ұжымдастыру бас­талғанда жаны түршігіп, әділдіктен түңіліп, тауға кетіп қалып, жападан-жал­ғыз тірлік етуге кірісті. Амал не, НКВД тіміс­келеп тауып алды.

Қымбатты достар, сіздердің назар­ла­ры­ңызды халқымның тарихында болған бұл жайттарға аударып тұрған себебім: біз бүгін мұнда Кесапат атаулыны айып­тау­ға жиналдық. Иә, Кесапатты! Ал ол сан түрлі. Атом жарылысы біздің Деге­леңде, немесе Абыралыда, немесе мұ­хиттардың аралдарында, Қытай шө­лінде, не Муруроада жасала ма, бәрі­бір, ол менің тауқыметті көп тартқан халқым­ның жүрегін сығымдайды. Себебі: жары­л­ы­стың маңайдағы бүкіл тіршілікке қа­уіп-қатер екенін біледі, басынан кешті. 467 жарылыстың әрқайсысы біздің жеріміз бен суымызды улады, адамда­ры­мызды қасіретке ұшыратты, тіпті ана құрсағындағы нәрестелерді мүгедек қыл­ды. 467 жарылыстың әрқайсысы менің хал­қымның мәдени бесігінде, аяулы өңі­рін­де оның келісімінсіз жасалып, намысын аяқасты етті...

Мұншама ашынып сөйлеп, көрген жәбірімізді алдарыңызға жайып салып тұрғанда көкейіме мына сұрақтар оралды:

Осыншама зұлмат-сұмдық Ресейде, Лев Толстойдың отанында, оның Ясная Полянасында болуы мүмкін бе? Шекспир, немесе Диккенс, Бернс, немесе Байрон туып-өскен жерлерде ше? Бұл сұраққа өзім жауап берейін: Жоқ! Мүмкін емес! Ал қазақ мәдениетінің бесігі болған жерде жарылыс жасау – жиырмасыншы ғасырда үш рет: 1904-1905 жылдарғы, 20-жылдарғы тауқыметке және отызыншы жылдарғы аштыққа ұшыратылған халықты ақыл-есінен тағы бір тандыру...

Мырзалар, мені дұрыс түсінгейсіздер! Мен ядролық қаруларды пәлен жерде сынауға болады, түген жерде сынауға бол­майды деп тұрған жоқпын. Ол қа­ру­­ларды қай жерде болсын сынау – адам­гер­шілікке жат, адамзатқа қарсы іс. Сөз ыңғайына қарай айта тұрайын: жаңа мен атаған жазушы Әуезов пен ғалым Сәтбаев радиация улаған сол жерлерде 50-жылдары бірнеше рет болды, жерлестерінің хал-ахуалын біліп, әңгіме-сөздерімен жұбатып бақты және, әрине, онымен тынбай, тоталитарлық жүйеге қарсылық білдірді. Олар сол үшін «ұлтшыл» деген жалған айыпқа ұшырап, қуғын көрді, ақырында қатерлі ісік сырқатынан қайтыс болды.

1953 жылдың 12 тамызында, Абы­ра­лы-Дегелеңде сутегі бомбасын жер бе­тінде сынау болды. Андрей Сахаров өзінің «Естеліктерінде» оның қалай жүр­гі­зілгенін, нендей нойыс күш екенін жазды, бірақ одан кейінде не болатынын айтпады, өйткені ол жарылыстың ақыры неге апарып соғарын жете болжай алмады.

Мырзалар, мен сол бір ғана сынауды еске алып тұрмын. Айтып өткенімдей, менің жерімде сондай 467 жарылыс жасалды! Мырзалар, советтік сол сутегі бомбасын Қайнар ауылы іргесінде сынау алдында әскери басшылар ол жердің халқын басқа жаққа уақытша көшіре тұруды ұйғарған да, жап-жас 42 жігітті ғана қалдырған. Тәжірибе жасауға керек қояндай етіп. Бүгінде олардың 37-сі жоқ, сынау зардабынан қайтыс болды, қалған 5-еуі ауыр сырқат. Сондай-ақ: Қайнар ауылының 17 тұрғыны қан дертінен көз жұмды; радиацияға ұшыраған 14 кісі өзіне өзі қол жұмсады; 170 кісі қатерлі ісік­тен қайтыс болды. Сол шағын ғана Қай­нар ауылында 28 баланың ақыл-есі дұрыс емес, немесе дене бітімі кемтар болып туған. Бір ғана жарылыстың кеса­патын тартқан ауылдың қайғы-қасі­рет­ті жағдайы, міне, осындай! Бізде жүз­де­ген мың адам радиация залалына тап болды; ұлттың тегіне зақым жасалды. Алда бізді тағы қандай қырғын тосып тұрғанын білмейміз. Қазақстанды қар­ма­ған ядролық жарылыстардың, Арал теңізі тақсыретінің, экологиялық апаттың ақы­ры не болары неғайбыл...

Қайнар ауылын тұмшалаған кесапаттан қаза тапқандар мен тірі өлік болып жүр­­ген кісілердің тізімін қазір Си-эн-Ди бас­шыларына табыс етемін. Біз бұл жер­де нақты ақпаратқа сүйеніп сөйлеуге тиіспіз. Бейбіт уақытта ядролық сынау қырғынына ұшыраған адамдар туралы кітап шығаруымыз қажет...

Бүгінде атом бомбасы құпиялап сыналады. Ағылшын бомбасының АҚШ-та сыналатынын, Франция жасамақ жарылыстарды осында ғана естіп-білдік. Бірақ бұл Жариялылықтан не пайда, қарсы күресер дәрменіміз жоқ.

Егер Хиросима мен Нагасакиге жа­сал­ған қастандық 1945 жылдың тамызымен шектелсе, қазақ жеріне, қазақ халқына қас­тандық 1949 жылдың тамызында бас­талып, күні бүгінге дейін жалғасып ке­леді.

1989 жылдың тамызында Қазақстанда орта және жақын қашықтық зымырандарын жою шарасы басталды. Ол шараға көптеген елдің өкілдерін шақырдық. Ракеталарды жою басталған сәтте біз көктен тілегеніміз жерден табылғандай қуан­дық. Бірақ қуанышымыз ұзаққа созылмады: жойылған ракеталардың орнына АҚШ ракеталарымен салыстырғанда неғұрлым жетілдірілгендері жасалғанын естідік.

Сонымен, біз жарқабақта тұрмыз. «Қыр­ғиқабақ» соғыс артта қалды. Батыс пен Шығысты аңдыстырған Берлин дуалы құлады. Алайда бейбітшіліктің ядролық қуатпен қорғала алмайтынына (оған Чернобыль қасіреті мысал) көзіміз мың рет жетсе де, ядролық қаруларды сы­науды ешқашан ақтауға болмаса да, жа­рылыстардың әлі де жүргізіліп жат­қа­ны ақылға симайды.

 Рас, ақиқаттың талабына орай айтсақ, КСРО әлденеше рет игі ниет танытып, басқа мемлекеттерді жаппай толық қа­ру­­сыздануға, ядролық сынауларды тоқ­­татуға шақырды. Бірақ өзі айтқан сө­зін­де тұрып қалмады. 1985 жылы ғана біржақты тоқтату жариялап, полигондарын біржарым жылға жапты. Өткен көк­темнен биылғы 24 қазанға дейін Деге­леңдегі де, Жаңа жердегі де полигондарда атомдық дүмпулер естілген жоқ. Қазақстанның парламенті КСРО үкі­метінен Дегелең полигонын жабуды талап етті. Ол суверенді республиканың талабы болатын, егер халықаралық құқ­қа жүгінсек, мұндай республиканың же­рінде оның рұқсатынсыз ешқандай сы­нау жүргізуге болмайды. КСРО Жо­ғар­ғы Кеңесі өз кезегінде барлық мем­ле­кет­тердің парламенттері мен үкі­мет­теріне ядролық сынауларды мүлде тоқ­­­татуды ұсынды. Аспан ашылып, көк­­жиек кеңи бастағандай болды. Жоқ, олай емес екен. КСРО өзінің игі ниет-қадамдарынан бас тартып, 1990 жылғы 24 қазанда, Біріккен Ұлттар Ұйымының ықыласымен жыл сайын өткізілетін қарусыздану апталығы басталған күні, «Жаңа жерде» ядролық жарылыс жасады. «Гринпис» («Жасыл әлем») жастарының жарылысты тоқтатуға ұмтылысынан ештеңе шықпады: оларды біздің әскери теңізшілер тұтқындап тастады. Мен, өздеріңізбен Қауымдар палатасының парламентшілерімен кез­де­сіп тұрғанымдай, сол жастармен де кез­десіп, жаңа жердегі жарылыс жөнінде пікір алыстық.

Жарылыс неге жасалды? Дүние­жү­зі­лік қоғамдық пікірге қыр көрсету ме, әлде қару­сыздану туралы идеяны жоққа шы­ғару ма?.. «Жаңа жерде» жарылыс жасалған күні «Правда» газетінде «Елі­міз­дің ядролық полигондары үнсіз қала беруге тиіс пе?» деген тақырыппен ма­қа­ла шықты, ол горбачевтік «жаңаша ойлау» қағидаларына кереғарлықпен әскери теңізшілерді ақтау, баяғы «жау бейнесін» тірілту болды. Мақала авторы сынаулардың жаңа «қалыбы», яғни жарақтану мөлшері, АҚШ-та ядролық қарулардың жаңа түрлері жасалып жат­қаны жайында айтып, сондықтан... «қауіпсіздік мүддесі»... негізінде КСРО-да ядролық сынауларды жалғастырған жөн депті. Ол не? Қайтадан қасарыса қарсы тұру, үстем болуға тырысу емес пе?! «Қауіпсіз және алаңсыз» болу үшін... кесапатты қаруды үсті-үстіне жаңалап шығара беру қажет екен.

Сөйтіп, біз егер осы қажетті малдана берсек, алапат апаттың иіріміне тап боламыз, ал оның көлемі беймәлім, біз батып, жұтылып тынамыз!

Ақыл-ой жаппай оянып: «Тоқ­таң­дар!» деп жар салуға кірісті. Ажал себетін қару-жарақты шығару жарысын дереу тоқтатуға шақыруда. Поли­гондарды жабуды, жаппай қыр­ғын­ға ұшырататын қару атаулыны түгел жоюды талап етуде. Бүгін – Еске алу күні. Конвентридің өткен соғыста қира­тылған ғибадатханасы алдына таң ата жиналған жұртшылыққа сөз арна­ған Кентербери архиепископы осы талап жайында айтты. Бейбітшілікті жақ­тау­шы көпшілікпен Лондонның Вест­минстер аббаттығында, Трафальгар ала­ңындағы Нельсон бағанасы алдында бол­ған кездесулерімізде де сөзіміз сол болды.

Осы ғасырдың соңына дейін тек Ақыл-сана жолымен жүруге күш сала бірігейік! Тоталитарлық идеология­ны лақтырып тастап, Берлин дуалын қиратқан, Батыс пен Шығысты табыстырған уақыт, біздің назарымызды жалпыадамзаттық құндылықтарға бұрған, біздің жеріміз үшін, келер ұр­пақтарымыз үшін ядролық қару-жа­рақ­сыз бейбіт өмір орнатуға мүм­­кіндік берген уақыт бізден осыны талап етуде. Қазақ парламентінің өкі­лі ретінде өз атымнан ғана емес, атом жарылыстарынан шексіз зардап шегуші қазақ халқының атынан сіз­дер­ді бейбіт өмір үшін күш біріктіруге ша­қырамын! Чер­но­былін радиация күй­діріп-жан­дыр­ған беларусьтар мен украин­дардың, «Жаңа жерді» мекендеуші сол­түс­тік жұрт­шы­лы­ғының да айтар сөзі осы дей аламын.

Ақылдылық – бірбеткейлік емес, уақыттың қадір-қасиетін түсіне білу. Уа­қытты өткізіп алар болсақ, ұлы­дер­жа­валық абырой-беделімізден айырылып, атом күліне көміліп қаламыз.

Біріккен Ұлттар Ұйымы келесі 1991 жыл­дың қаңтарында ядролық қару-жа­рақ мә­селесін талқылайды, соның алдында мы­на біз ядролық қаруы бар ел­дер­дің үкіметтерін Ақыл-сана дауысын тыңдауға мәжбүр етуге тиіспіз!