Пешке жасырылған құжаттың құпиясы

Алыстағы ауылға баруымызға Валентина апайдың ұлы Владимир Шнайдердің қуғын-сүргін жылдары жайлы айтқан әңгімесі түрткі болды.  Ал Тегістікте туып-өскен Вла­димир Шнайдерді филолог, түрколог, қазақ тілінің білгірі деу­ге болады. Қазақ тілінің граматикасы мен фонетикасына қатысты 40-тан астам ғылыми еңбек жазған ғалым.

Қиын жылдары неміс ұл­ты­ның өкілдерін бауырына бас­қан қарапайым қазақ ауылын, Шнай­дерлер әулетінен қалған отбасын көргіміз келді...

«Әулетіміздің басынан өткен қу­ғын-сүргінді еске алу бізге де оңай емес. Арамызда көңілі жаралы, бізден басқа да өзге ұлт өкіл­дерінің ұрпақтары жүр. Біздің әже­міз бен атамыз Солтүстік Кав­­­каз, Краснодар өлкесінен Ли­да, Ольга, Сара, Роза атты қыз­­да­­рымен жолға шығады. Жер ауда­­рылып жылап-сықтап, кетіп бара жатқан жұрт қайда бара жатқандарын да білмейді. 1941 жылы келгендерді, сол кездегі саясат нұсқауымен немістердің бәрін бір жерге шоғырландыруға қауіптеніп, ауылдарға 20-30-дан бөліп тастайды. Шнайдерлер Тегістікте қалады. Мұнда келген соң атамызды «трудармияға» Қа­рағанды жаққа алып кетеді де, 1946 жылы ғана оралады. Сол кезде әжеміздің аяғы ауыр екен. Әкеміз Александр 1943 жылы Тегістікте дүниеге келіпті. Әкем 7 жасқа келгенде қуғын-сүргін зобалаңы, «трудармияның» ауыр азапты жұмысы денсаулығына әсер етіп, атамыз қайтыс болады», дейді Владимир Александрұлы.

Шнайдерлер отбасындағы кейінгі буын, үлкендер жағы – Лида, Ольга, Сара, Роза апала­рынан қиын жылдар туралы әңгі­мелерін естіп өседі. Олар бауыр­ларына өздерін желтоқсан айын­да жүк таситын, мал арта­тын ва­гондармен әкелгенін айта­тын. Тіпті, кейбір оқиғаны інілері Алек­­сандрға да айтуды құп көр­мейді. Бұл жөнінде Владимир Александрұлы былай дейді:

«Бұл туралы көп жыл өткенде барып бір-ақ білдік. Әкем мар­құмның өзі де бірге туған ағалары болғанын білмеген... Әжеміз де ешқашан айтпаған. Тегістіктегі ауылдық кеңесте жұмыс істеген бір ақсақал үйіндегі ескі пешті бұзған кезде, күл-қоқыстың арасынан бір паспорт шыға келеді. Қараса, атамның паспорты! НКВД-ның тас мөрі басылған: «Осужден по статье 58» деген жазуына дейін бар. Отбасы жағдайы деген бөлігінде екі ұл бар екені, бір баласы Александр Андреевич Шнайдер 1938 жылы, екіншісі Владимир Андреевич Шнайдер 1940 жылы туғандығы жазылған. Лида, Ольга, Сара, Роза апаларынан жастары кіші. Бұл екі баланы вагондарды бомбылаған кезде өліп кетуі мүмкін немесе жолды көтере алмайды деп, олардың өмірлерін сақтап қалу мақсатында жолай тоқтаған стансалардың біріне қалдырып кетеді. Балаларды алып қалғандарға оларды сондағы балалар үйіне тапсырыңдар деп аманаттайды... Біздің әкеміздің есі­мін атамыз бекерден-бекер Алек­сандр деп қоймағанын, өзінің үлкен ұлының атын бергенін сонда білдік. Ағама Александр, өзіме Владимир есімі берілуінің себебі де әкемнің әлдебір стансада шырылдап қалған, кейінгі тағдыры белгісіз екі бауырының есімдерімен тікелей байланысты екені анық. Өйткені әкеміз сол бауырлары туралы білмей өссе де, құрсағын жарып шыққан балаларын әжеміз қалай ұмытсын! Демек, әжеміз бізге, яғни немере­леріне әлдебір стансада қалған қос перзенті Александр мен Влади­мирдің есімдерін берген».

«Сіздер оларды іздестіріп көр­діңіздер ме?» деген сұрағы­мызға В.Александрұлы: «Күні бүгінге дейін әкеміздің ағаларының тағ­дырын, өлі-тірісін білмейміз. Бір үміт, бір күдік... Бір дерек шы­­ғып қалар деп әлі іздестіріп жүрміз», деп қысқа жауап берді.

«Аталарыңның пештен табыл­ған төлқұжатындағы деректер ту­ралы әкелеріңіз білді ме?» деген сауалымызға орай Владимир бы­лай деді: «Әлгі табылған пас­портты әкемізге көрсетпегенді жөн көрдік. Оны көрсеткен күн­нің өзінде әкемді алдын ала дайын­дау керектігін түсіндік. Алай­да жиен ағам сол паспортты әке­мізге көрсетіп қояды. Ондағы мәлі­меттер әкейге жеңіл тимегені бел­гілі. Өмірі ауырмаған, зор денелі адам еді, паспортты, ондағы мәліметтерді оқығаннан кейін бірден қайтыс болып кетті...

Әкемізді жерлеу рәсіміне келгенде апаларым немісше, ал мен қазақша, мұсылманша жөнелтейік деп, екіге бөліндік. Өмір бойы қазақтың арасында, ауылда өскен адам. Табытқа салдық. Крест еш­теңе қойған жоқпын. Қазақша ас бердік. Құран оқылды. Үшін, жетісін, қырқын бердік. Сөйтсек ауыл осылай жасауымызды күткен екен. Бірақ бізге айтуға батпаған. Әкемізді қазақ деп кеткен ғой. Атамыздың моласы да мұсылман зиратында. Әкем ауылда батаның, дұғаның ішінде жүретін. Батадан қалып қою деген әкем үшін күнәдай көрінетін. Өзі де ауылдағы жерлеу рәсімдерін өткізіп жүрді. Бұрынғы қазақтардан көрді. Ылғи ауылдың ақсақалдарымен бірге жүрді. Әкемді жерлеген соң, мол­да апарып құран оқыттым. Мәр­мәр тастан басына ескерткіш ор­наттық. Тірісіндегі аманаты – атамекен Тегістікте, қазақ жерінде қа­лыңдар дегені. Әлі есімде, әкем әжем қайтқанда да зират басына молда апарып Құран оқытқан еді».

Өткен ғасырдың 90-жылдары өзге ұлт өкілдері атажұртына кө­шіп жатқан кез. Сол кезде «Біз не қарап отырмыз, немістердің бәрі кетіп жатыр...», деп әзілдесе, мар­құм әкесі Александр «Қайдағы жоқ­ты айтпаңдар!» деп  ренжіп қала­ды екен.

Владимирдің ағасы, інілері, қарындастары бәрі Тегістіктегі мек­тепте білім алды. Осы күнге дейін бір таңғалатыны – ауыл балалары бала кезде, сен неміссің, сен қазақсың деп бөле жармапты. Олар тіпті Шнайдерлердің неміс ұлтының балалары екенін де білмеген.

«Қазақ тілі – бүкіл өміріме айқын жол ашты. Үйде бұрын да, қазір де қазақша сөйлейміз. Әжемнің қолында тәрбиелендім. Әкемнің апалары жиналғанда ғана бәрі немісше сөйлеседі. Әжем ылғи да неміс тілінде сөйлейтін. Тегістік ауылына қайдан келгенімізді есейген соң әке-шешемізден естіп біл­дік. Оларға қазақ жеріне келу тарихы туралы тіс жармауға тиісті орындардан пәрмен берілгені бел­гілі жайт», дейді Владимир қайта әңгімесін жалғастырып.

Владимир Шнайдер мен сүйік­ті жары Ғалия екеуі 1991 жылы Ал­матыдағы ҚазМУ-дың филология факультетін бітірді. Ғалия көршілес Есілбай ауылының қызы. Қыздары да жоғары оқу орындарын бітіріп, қызмет етіп жүр.

«Қуғын-сүргін көрген атам, әжем, әкем бәрі де Тегістікте жер­лен­ген. Атамекенін қадірлеген бір жан болса әкемдей болар деп ой­лаймын. Қазақ еліне, жері­не деген ырзашылығын Тегістік­тің топырағына сіңдіріп, өзімен бірге ала кетті. Біз әкеміз аманаттап қал­­­дырған жолмен болашағымыз­ды қазақ жеріне түп қазық етіп бай­ладық», дейді сөз соңында В.Александрұлы.

Қайтарда болмысы қазақ болып кеткен отбасының аналары Вален­­тина апаның қолынан дәм таттық.

«Өзіңе бәрін Володя әңгімелеп берді ғой. Аталарымыздың қуғын-сүргін  көргендегі тағдырлары ұр­­пақ­­тарының жадында. Біз қиын күн­дерде бауырына басқан Тегіс­тік­­ті ата мекеніміз деп қал­дық. Во­­ло­дя да ауылсыз тұра ал­май­ды. Жазу-сызудан қолы бо­са­ған кезде, қы­сы-жазы келіп тұрады», – дейді апа­мыз.

Тоғыз баланың анасы Ва­лен­­тина Николайқызы «Алтын алқа» иегері. Үлкен ұлы Алек­сандр, орман­шы, орман шаруа­шылығында ең­бек етеді. Қыз­дары тұрмыста. Не­ме­ресі Әми­на қасында. Тегістік­тегі Шнай­дер­лердің келесі ұрпақ­та­­­ры да қазақ ортасында өсіп ке­ле­ді.

Павлодар облысы,

Тереңкөл ауданы