Болат Шарахымбай: Аңызы жоқ әдебиет, шері жоқ поэзия алға шықты

– Шерхан Мұртаза алпысқа келгенде Оралхан Бөкей: «Міне, алпыс деген асуға шықтыңыз, төменге қара­ңыз­шы, аға, мен көрінем бе екен?» деп жазыпты. Сіз де, Болат аға, осы асуға шық­­қан жолыңызда арты­ңызға көз жібер­сеңіз, кімдерді көресіз? Есіңіз­ге не түседі?

– Менің бір нәрсеге анық көзім жетті. Бұл дүниеде ештеңе де өздігінен пайда болмайды және өздігінен жоғалмайды. Кездейсоқ ештеңе жоқ. Тағдыр маңдайға не жазса, сол болады. Жазмыштан қашып құтыла алмайсың, алдау да мүмкін емес. Яғни ойлаған немесе мақсат еткен ісіңе тағдырдың өзі жетелеп алып келеді. Ағамыз екеуміз әжеміздің бауырында өс­тік. Ол кезде тұңғыштарын атасы мен әжесінің баласы дейтұғын дәстүр болушы еді ғой. Өнегесі зор дәстүр еді, өкінішке қарай қа­зір жоғалып бара жатыр. Осы­лайша біз тетелес ағамыз екеу­міз әжеміздің баласы болып ер жеттік. Әжемізді «апа», ал ана­мызды «жеңеше» дейтінбіз. «Жеңе­шеміздің» туған анамыз екенін кейін білдік. Әжеміз жас­тай жесір қалыпты. Басқарма бастығы болған атамыз дүниеден ертелеу қайтыпты. Шиеттей үш баланы жалғыз өзі аяқтан тұр­ғызыпты. Біреуі кішкентай кезінде шетінеп кетіпті. Өзі керемет әңгімешіл адам еді, суырып салмалықтан да құр алақан емес-тін. Естуімше, аталары шетінен «сен тұр, мен атайын» дейтін азулы ақындар болыпты. Жатса да, тұрса да әлдебір ескі әуенді үнемі ыңылдап айтып жүретін. Сол ескі әуені әлі құлағымда. «Ер Тарғын» жырын алғаш рет әжеміздің айтуы бойынша тыңдағанбыз. Атамыз қайт­қанда, әкеміз сегіз жаста екен. Басқарма бастығының баласы болғандықтан ба, қоғамдық өмірге ерте араласты. Әкеміз кі­тапқұмар болды. Қалаға шықса құшақ-құшақ кітаптар алып ке­ле­тін. Кітапханамыз жұрт қы­зығарлықтай өте бай болды. Қа­зақ ақын-жазушыларынан басқа, орысша, өзбекше, Әлішер Науаи, Омар Хаям, Хафиз, Пушкин, Есе­нин, Блок, Фет, тағы басқа Шы­ғыс жұлдыздарының кітап­тары қаз-қатар тізіліп тұратын. Тіпті, ол уа­қытта кез-келгеннің қолына түсе бермейтін 20 томдық «Всемирная история» деген қалыңдығы бір қарыстай болатын кітап есімде. Аздап өлең жазуға да ебі болды. Алайда шахматқа айрықша құ­мартты. Шахмат десе ішкен асын жерге қоятын, жарықтық. Ақын-жазушылармен де көп араласты. Шәмші Қалдаяқов, Тө­леген Айбергенов, Қалаубек Тұр­­сынқұлов, Мұхтар Шаханов, Тұтқабай Иманбековтермен дос-жаран болып, қарым-қатынас жасады. Үйіміз қонақтан үзілмейтін. Айтайын дегенім, осының бәрі менің болашақта кім болатынымды белгілеп берген сияқты.

Көз алдыңда кітап біткен тіз қа­тар тізіліп тұрса, қалай оқы­майсың. Шетінен алып оқи бере­тінбіз. Ілияс Жансүгіров, Әбділда Тәжібаев, Сәбит Мұқанов, Қа­дыр Мырзалиев, Тұманбай Мол­дағалиев, Сағи Жиенбаев, Тоқаш Бердияров, Мұқағали Мақатаев, Мұзафар Әлімбаев, Тайыр Жа­роков, Жұмекен Нәжімеденов, Қасым Аманжолов, Төлеген Ай­бер­генов, Мұхтар Шаханов болып созыла береді. Сөйтіп жүріп, олар­ға еліктеп өлең жазатын болдым. Мектепте жүргенде өте көп жаздым. Күндіз де, түнде де тұрып жаза беретінмін. Анамның «балама оқу өтіп кетті» деп жылағаны әлі есімде.

1977 жылы Алматыға келгенде қолымда қалың бес дәптер өлеңім болды. Бірақ, оқуға түсе алмадым. Басым салбырап ауылға қайттым. Оқуға үшінші рет тапсырып әрең түстім. Институтта да жарытып оқы­мадым. Есіл дертім жазу еді. Бір күні тәуекел деп өлеңдерімді «Лениншіл жасқа» алып бардым. Сыншы Сайлаубек Жұмабеков қабылдап, бес-алтауын ұнатып алып қалды. Бірақ, өлеңдерім сол күйі жарияланған жоқ. «Қазақ әдебиетінде» істейтін Тұтқабай Иман­бековті, кейін Ибрагим Исаев­ты жағаладым. Бәрібір, жо­лым болмады. Шыны керек, сол кезде өлеңнен қатты көңілім қал­ды. Өлеңді саябыртып, проза жазуға бет бұрдым. Үшінші курс­ты бітірген жылы әскерге алып кетті. Әскерден аман-есен оралып, оқуымды қайта жалғастырып жүр­генде 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісі бұрқ ете түсті. Оның зардабы тағдырыма қатты соқ­қы болып тиді. 1987 жылы Алма­ты­дағы бір орыс мектебіне қа­зақ тілі пәнінің мұғалімі болып орналастым. Содан бастап орыс және аралас мектептердегі қа­зақ тілін оқыту мәселелері бо­йын­ша бұрқыратып мақалалар жаза бастадым. Мақалаларым «Өркен – Горизонт», «Лениншіл жас» (қазіргі «Жас алаш») газет­терінде жарық көріп жүрді. Тіп­ті, «Өркеннің» редакторы Әшір­бек Аманкелдиев менің бір-екі мақаламды Қазақ ССР Оқу ми­нистрлігінің назарына да ұсын­ды. Құзырлы орыннан келген жауап хаттар сол күйінде газет бетінде жарияланды да. Ол кезде осылай газет пен құзырлы орындар арасында жанды байланыс жоғары еді. Қазір ше? 1990 жылы «Ана тілі» газеті ашылғанда алғашқы бас редакторы болған Жарылқап Бейсенбайұлы мені бірден қыз­метке шақырды. Сөйтсем, жаз­ғандарымды баспасөзден бақылап жүреді екен. Осыдан бастап тағдырымның журналистикамен, жазумен байланысты екендігін түсіндім.

Әрине, жазудан көңілім қал­ған кездер де аз болған жоқ. Тоқ­саныншы жылдары тұрмы­сымыздың қиындап кеткен­ді­гі­нен соған дейін жазған-сыз­ған­дарымды, өлеңдерім мен әңгі­мелерім, мақалаларым шық­қан газет-журналдарды қосып өртеп жібергенмін.

– Өлең өлкесіне өмірдің өзі же­телеп әкелген дейсіз ғой. Бі­реу­лер сіздің өлең­деріңізде қара бояу көп дегенді айтады.

 – Мүмкін. Бірақ, оған өзімді кінәлі деп есептемеймін. Неге дейсіз ғой? Себебі менің бүкіл бол­мыс-бітімім, танымым, талға­мым, бәрі уақыт деген ұлы билеу­шіге тәуелді. Біздің тәуелді болған уақытымыз бен өмір сүріп отырған ортамыз қандай болса, біз де сондаймыз, өлең де сондай. Ақын –сурет­кер. Ол өзі тәуелді уақыттан, ғұмыр кешіп жүрген қоғамнан тыс тұра алмайды және ойлай да алмайды. Сондықтан менің өлең­дерімнің қара бояуы көп болса, жанымды тыншытпаған жайттар көп деген сөз. Мұның басқаша түсіндірмесі жоқ.

Өзіңіз ойлаңыз, адам үнемі ба­қытты болып жүре алмайтыны сияқты, үнемі бақытсыздықта өмір сүре алмайды ғой. Әсіресе, жаһыл мен ақыл жекпе-жекке түскен уақытта. Қазір адам бо­йындағы қара мен ақ, жақсы мен жаман, кісілік пен қысастық май­дандасқан кез. Мұндайда етек-жеңі келіскен тек бақытты өлеңдер тудыру мүмкін бе? Меніңше, ақын­ның міндеті – тек бақытты өлең­дер жазу емес, ақынның міндеті – бақытсыз өлеңдер жазу арқылы бақытқа жол көрсету. Қа­дыр ағамыз «Бақытты адамнан бақытты ақын шықпайды» дегенді баяғыда-ақ шегелеп айтқан.

Әрине, әрбір адам бақытты болуға хақылы. Сондықтан да ба­қытты болуға тырысады, бірақ олар бақыттың қандай екенін біл­мейді. Қолына қалам ұстаған әрбір шығармашыл адам, ол ақын бола ма, жазушы, сценарист бола ма, суретші, биші ме, бәрі­бір, өз Жаратушысын іздейді. Жа­ратушысын іздеу арқылы өзін тануға тырысады. Бірақ Жа­ратушыны тану мүмкін емес. Жа­­ратушыны тану мүмкін болса, оның Жаратушылығы қайда? Өйт­кені Жаратушы дегеніміз – ұлы сынақ жолы. Осы ұлы сынақ жолынан тек таңдаулылар мен төзімділер ғана өтеді. Талантты ақындар осы Жаратушының таң­даулы адамдары ғана.

Осы ретте тағы бір ой. Мы­на маңдайдағы екі шырақты ақын­дардың бәріне бірдей қып берген. Бірақ, нүктені әр ақын өзінше кө­реді, өзінше елестетеді, өзінше кейіп­тейді. Менің маңдайыма ақ­шыл бояудан гөрі қара бояуды кө­бірек көру жазылған болса керек. Жалпы, ақындардың басқа адам­дардан айырмашылығы – басқа адамдар көрмеген нәрсені көріп қою, сосын оны көркемсөз арқылы өлеңге айналдыру емес пе. Ақындықтағы басты мақсат – осы!

– Қолына қалам ұстаған іні­леріңіз­дің қадамын қалай ба­ғалар едіңіз? Сіз­дің пайы­мы­ңызда қазіргі жастар поэзия­сы­ның беталысы қалай?

 – Бүгінгі аласапыран заманда бәрі мидай араласып кетті. Кімді кім деп танудың өзі қиындық тудыратын уақытты бастан кешіріп отырмыз. Шын ақын кім, жасанды ақын кім – танып болмайды.

 Өлең техникасын керемет мең­геріп алған «өлеңшілер» көбейді. Бір қарағанда өлеңдерінен мін таба алмайсың, шетінен сымбат­ты, сұлу, құдды қуыршақ «Бар­биге» ұқсайды. Бірақ жүрек жоқ, қан жоқ, рух жоқ, пластмасса секіл­ді бірдеме. Қатқыл, қатал. Технократия үстемдік еткен заман ақындарының өлеңдері, бәлкім, осылай болу керек шығар. Ол жағын түсінбедім. Білгенім, өлең шіркінді жүректен шығарып, сананы түрлі сезімге дәнекерлеп, айналасын жұп-жұмыр етіп тегістеп, оқырманын ләззат әлеміне жетелей жөнелетін өлең сиреді.

Біздің поэзия жайындағы түсі­нігіміз уақытқа тым лайық­талып, технократтанып кеткен тәрізді. Рухы жоқ өлеңдер мінезсіз міскіндер секілді оқырманнан алыс­тап бара жатыр. Қарап отыр­саң, аңызы жоқ әдебиет, шері жоқ поэзия алға шықты. Оқысаң бая­ғыдай көзіңе жас келмейді, көңі­лің босамайды, бірақ орындалу техникасы мен пішініне мін таға алмайсың. Жасанды ин­теллект пен жанды дүние жек­пе-жекке түскен уақытта біздің бұл ойымыз түсініксіздеу көрінуі де мүмкін. Интеллект дү­ниелердің ішкі ой мен рух ағы­мында күреске түсіп, ақыр түбі адамзат қоғамын депрессиялық жағдайға душар ететінін әйтеуір бір түсінетін боламыз. Бірақ, тым кешігіп қал­масақ екен деймін. Өлең шіркін, мөлдіреп, елжіреп, ән салып тұруы керек, қуантып, өкіндіре алуы тиіс.

– Мұнымен не айтпақшысыз?

– Романтика өлді, орнына прагматика келді. Прагматиктер романтиктерге жол бермеуге ай­нал­ды. Қай салада болма­сын – осы. Өзін мықты, талантты етіп көрсету үшін неше түрлі ай­ла-тәсілдерге, ешкім күтпеген әрекет­терге барып жүр. Ең қауіптісі олар топтасып алған. Шын ақындарды талап жеуге бар.

Бір нәрсе анық, ауызды құр шөп­пен сүрте бергеннен еш­кім бізге жақсы ақынын бөліп бер­мей­ді.

Біздің поэзиямыз ұлттық тұрғы­дан алғанда ешкімнен осал емес, бірақ әлемде ортақол поэзияға жатады. Ақындарымыздың да те­геу­ріні мықты, абыройы асқақ. Темірхан, Тыныштықбек, Жәркен, Светқали, Серік, Ғалым, Маралтай, Бақыт, Әлібек, Ерландардың поэ­зиясы кімнен кем? Бірақ әлем­дік тұрғыдан қарасаң, көпке бел­гісіздеу. Егер бұлар ағылшын ті­лінде өлең жазғанда, әлдеқашан құбылыс болып жүрер еді.

Адамзаттың осы уақытқа дейін­гі жасалған ілімінде ойды тар­қату, оны сан қырынан көр­сету, себеп-салдарын анықтау, яғни дискурс жасау жағы басым­дау болды. Осы тұрғыдан келгенде кейбір кеңестік жазушылар мен ғалымдардың орасан ең­бе­ктері шынында да сөзі көп, мылжың сияқты көрінеді. Қазіргі оқырмандар ондайды көтермейді, тез шаршайды, жүйкесі жылдам сыр береді. Мұны не үшін айтып отырмын? Біздің буын кітап оқып өскен ұрпақ. Бойларына жаз­ба мәдениеттің дәстүрін те­рең сіңірген. Трилогия, эпопея жанрындағы қалың-қалың туын­ды­ларды оқығанда бұйым құр­лы көрмейді, әп-сәтте оқып, бой­ларына жылдам сіңіре алады. Яғни үлкен дүниелерді оқуға да, жазуға да бейім. Соған үйренген, бейімделген. Ал қазіргі буын өкіл­дері қысқалықты қалайды. Соған бейімделу үстінде. Бір жағы­нан қысқалық қазақ ментали­тетіне бір- табан жақын тұр. Өйт­кені біздің бабаларымыз қоршаған ортасына сай көбіне томаға тұйықтау, көп сөйлемейтін, сөйлесе аз сөзге көп мағына сый­ғызып айтуға машықтанған. Соң­ғы кезде әде­биетімізге еніп отыр­ған осы фор­малық өзгерістер, аз сөзге көп ма­ғына беру арқылы сөй­леу, суреттеу біздің шалдардан қал­ған мәдени үрдіс десе болады. Сон­дықтан әдебиеттегі формалық өз­герістер бізге соншалық бір таң­сық нәрсе емес.

Екінші жағынан өнер, әде­биет, мәдениетті «әлеуметтік желі» арқылы өлшейтін, рухани құндылықтар туралы танымы бөлек, дүниеге, табиғи ортаға көз­қарасы басқалау жастардың қау­лап өсіп келе жатқанын мойын­дамасқа лаж жоқ. Олай болса, әдебиет те қоғамдық сұранысқа қа­рай бейімделе бастайды деген сөз. Одан біз қашып құтыла алмай­мыз. Айтпағым, біз әдебиеттің жаң­ғыратын, қайта түлейтін уақы­тында өмір сүріп отырмыз. Енді шегінерге жол жоқ, артымызда Ұлы Дала, Ұлы даланың рухын сіңір­ген ұлы мәдениет тұр. Осы күнге дейінгі әдебиет жалпы көпке арналған таптаурын сөйлемдер жиынтығы болып келсе, енді ол өзгерді. Қазір мәтін, мән, мағына, пошым, машық, әдебиет философиясы қайта жаңғыруы керек. Ол адамның өзін өзі тану іліміне, яғни өзінің «ішкі менін», Құдайын тануға бағытталуы тиіс.

– Мұқағали, өз күнделігінде «өлең өмірдің өзіндей қара­па­йым болуы керек» демеп пе еді. Жаңа осы ойдың ұшқынын өзі­ңіз­ден де есті­дік. Деген­мен, бұл күні керісінше, өлең қан­ша­лық­ты түсініксіз болса, сонша­лық­ты терең болады деген сарында пікір айта­тындар табылып жүр. Бұған не дейсіз?

 – Осындай пікірдің бар екенін естиміз. Бірақ кімнен шыққан сөз екенін біліңкіремейміз. Түсініксіз өлең терең болады деу, меніңше, абсурд. Өлеңнің де өлеңі болады. Кейбір өлеңді бір рет оқып шығып, тереңіне бойлай алмауың мүмкін, бірақ ол тереңдікті, шедеврлікті білдірмейді. Өлеңнің міндетінің өзі сол – ойландыру емес пе. Ойлан­дыра алмайтын өлең – ол тақ­пақ. Тақұл-тұқыл нәрсе. Алай­да өлең жалған пайымға, түсі­ніксіз тілге құрылса – ол адастырады. Мұндай өзге тұрмақ өзі де түсін­бейтін өлең – тұйықталып қалған су сияқты. Не ақпайды, не толқымайды, құр су. Сасып-бықсып жата береді. Өлі судан тереңдік іздеу қандай әбестік болса, өлі өлеңнен тереңдік іздеу де сондай әбестік.

Қазіргі жастардың ісінен гөрі, амбициясы басым ба дейсің. Өз­дері бүгін оқып білгенді жұрт біл­мейді деп ойлайды, сөйтіп өзінше «жаңалық ашқысы» келеді. Ол жаңалығын керемет көріп, ор­таға тықпалайды. Ал оны өзі сияқты әдебиет есігін жаңа ашқан­қан­дар сұмдық жаңалық деп қабыл­дайды. Осының бәрі өлеңге кездей­соқ келгендердің ештеңеден жүрек­сінбейтіндігін, әдебиет кие­сі­нен қорықпайтындығын көрсе­те­тін­дей.

Қазіргі кейбір жастардың есіл-дерті қазақ әдебиетінде төңкеріс жасау, бірақ ең алдымен өзінің миына төңкеріс жасау керек екенін білмейді. Әдебиетте төңкеріс жасау – ол жай бір киім ауыстыру емес. Көп ізденуді, ұйығып қалған арам терді шығаруды талап етеді. Ал «жас төңкерісшілер» қазақ әдебиетінің болашағын әлемдік әдебиеттен іздегісі келеді. Сонда жүрек ілімін дәстүрлі ұлттық қайнардан кім іздейді?! Оны кім ойлайды? Қазіргі идеология – ақша, миллиондар. Тележәшікке мұқият назар салыңызшы, бүкіл әлем көз алдыңда сөйлеп тұр, бі­рақ өзіміз туралы түк жоқ. Соның есебінен біздер әлі күнге дейін әлем тарихы мен географиясын көп біліп, қазақтың өзі туралы түк білмейміз. Бұл көрініс, сөз жоқ, күнделікті әдебіміз бен бол­мысымызға, әдебиетіміз бен мен­талитетімізге әсерін тигізеді. Мы­­салы, жас қаламгерлер қазақ әдебиетін әуелден қалыптасқан қазақ тілінде, қазақ болмыс-па­йымында емес, әлемдік тілде, әлемдік «измдер» ракурсы тұр­ғысынан түсіндіріп, жазатын болды. Әлемдік тіл – қай тіл? Ағыл­шын, қытай, орыс!.. Жоқ, ке­ші­ріп қойыңыз, қазақ әдебиеті ағыл­шын, қытай, орыс тілінде жасалмайды, қазақ әдебиеті тек қазақ тілінде жасалады. Басқаша болуы мүмкін емес. Қазақ тілінде жа­салмаған қазақ әдебиеті ол қа­зақ әдебиеті емес, маргинал әде­биет. Қазақ әдебиеті үшін әлемдік тіл – ол қазақ тілі. Тағы да айтамын, мұның басқаша түсіндірмесі болуы мүмкін емес. Әрине, өзімізден де бар. Олардың осы кемшілігін көре-біле тұра, «сен сұмдықсың!» деп қолтығына су бүркіп қоятынымыз өтірік пе?

 Ғылымда әлемдік тіл, әлемдік әдебиет деген ұғым жоқ. Әлемдік әдебиет – жер бетіндегі әртүр­лі тілдерде жасалған ұлттар әдебие­тінің жиынтық бейнесі. Бары осы.

– Пенде біткенге тән ахуал­дың бар­лығы ақынға да тие­сілі ғой. Өмірде құла­зитын кез­деріңіз көп бола ма, көңі­ліңізде қан­дай алаң бар?

– «Алаң да алаң, алаң жұрт» деп жырлап кеткен Қазтуған нет­кен бақытты ақын десеңші! Ол бүкіл айтпағын осы бірауыз сөзге сыйдырып айтты. Кейде пен­дешілікпен артымда жұрт ауызы­нан тастамай айтып жүретін осындай бір сөз қалар ма екен деп ой­лайсың.

Осыдан қырық жыл бұрын Алматыға оқуға шығарып салып тұрғанда айтқан әкемнің сөзі ешуақытта ұмытылмайды. Ол «Қайда жүрсең де туған ауылыңды ұмытпағайсың. Қолыңнан келсе көмектес. Егер дәрежең өсіп, дәулетің тасып жатса, ауданыңды ойла, одан да мықты болып бара жатсаң қазақты алақаныңда ұс­та. Сонда істегенің ел аузында жү­реді» деп еді. Қолыңа қалам ұстаған соң қарақан басыңды ғана ойламайсың, ақын деген атыңа кір келтірмеуге тырысасың. Мәселе мынада: айналаңда болып жатқан келеңсіздіктерді, өресіздіктерді көріп тұрып, қалай үндемей қа­луға болады! Кемшілікті көріп тұ­рып, үндемей қалсаң – онда ақын емессің, қылмыскерсің. Қо­ғам­ның жауысың. Жазушының мақсаты – адам бойындағы жаман қасиеттерді сын садағына алып, қоғамды ояту, келеңсіздіктерді болдырмау емес пе?

Сізге мына жайды айтайын. Бір кез­дері достық, махаббат деген ұғым­дар адамзат баласы ойлап тапқан ең ұлы құн­дылықтар ретінде ерекше дәріп­телетін. До­сын сатқан адам қоғамдағы ең ұсқынсыз, ұятсыз, керексіз адам ре­тінде айыпталатын. Ал қа­зір адамның құны құлдырап кет­ті. Достық пен махаб­бат ең ізгі құн­­дылық ретінде баға­лан­бай­тын болды. Басқа халықтарды біл­меймін, біз сияқты достық, ерлік, жауапкершілік рухында тәрбиеленген халық үшін бұл аса қауіпті. Достықты, махаббатты қадірлей алмайтын адам, анасын қалай қадірлейді? Әке­сін қайтіп құрметтейді? Досы­на, сүйіктісіне опасыз адам Ота­нына опасыздық жасамайды деуге кепілдік бар ма? Туған жер мен туған елдің қадіріне қалай жетеді?! Жауапкершіліктен жалтару, сөзде тұрмау, уәдені орындамау, сатқындық жасау, екі­жүзділік – өмір салтына айналып барады. Мұның бәрі романтиканың жо­ғалып, орнына прагматиканың өркен жайып отырғандығынан болып жатыр. Өйткені, бүгінгі таңдағы барлық қарым-қатынас есепке құрылған. Үйлену, үй болу, достық, махаббат, барлығы белгілі бір есепке негізделген. Енді бұдан біз ешқашан қашып-құтыла алмай­мыз. Тек есеп пен ақшаға негіз­делген капитализмнің басты шарты – осы!

Егер жастарға осы пайыммен қа­рай­­тын болсақ, біздің болашақ отан қор­ғаушыларымыз Отанды да есеппен сүйетін болады. Отан бұған бөліп бере алса, ол сүйіп, құр­меттейтін, қорғайтын болады. Бөліп бере алмаса, кешіріңіз, пер­зенттік құрметке ие бола алмайды, сүймейді, қорғамайды. Керек десеңіз басқа «ыңғайлы, пайдалы» Отанға айырбастап жүре береді. Ең қауіптісі – бұл үшін оны ешкім айып­тай алмайды.

– Өзіңіздің ең басты шығар­маңызды жаза алдыңыз ба?

– Жаза алғам жоқ. Қазір сол бойын­ша жұмыс істеп жатырмын. Құдай қаласа!

– Сөз соңында айтарыңыз бар ма?

– Ұлт қамы үшін айтылған бар­лық сөз – соңғы сөз, барлық айқас – соңғы айқас болу керек.

– Әңгімеңізге рахмет.

Әңгімелескен

Арман ОКТЯБРЬ,

«Egemen Qazaqstan»