Ауылда бала кезімізде көктемде сарыала қаздарды, ара-тұра бәбісектерді көруші едік. Қазір қаладамыз, көп көрмеген соң құстардың заты тұрмақ, атын да ұмыта бастайды екенсің. Жасыратыны жоқ, қазіргі қазақтың көбі құс танудан қалып бара жатқаны рас. Бізден гөрі орыс ағайындарымыздың табиғатты, соның ішінде аң-құстарды аялауға келгенде оқ бойы озық тұрғандығын мойындауға тиіспіз.
Ернар Әуезовтің жолын жалғайтын қазақ жастары қайда?
Алысқа бармай-ақ өзім тұрып жатқан Шығыс Қазақстанды алайық. Білуімше, біздің облыста құстармен шұғылданып, індете зерттеп, санақ жүргізіп, олардың тағдыр-талайына алаңдап жүрген бірде-бір қазақ орнитологі жоқ. Ал өзге ұлт өкілдерінің, оның ішінде орыстардың құстарға соншалықты құштар, қанаттыларға өзгеше қамқорлықпен, ерекше мейіріммен қарайтынына қарадай қызығасың. Қашан көрсең, қыс демей, жаз демей, жауын-шашын, боран демей, тау-тасты, құз-қияны ерінбей-жалықпай аралап, аң-құсты тізімге алып, суретке түсіріп, соңынан кітап-альбомдар шығарып жүретініне кәдімгідей сүйсінесің. Бұл ретте Б.Щербаков, С.Стариков, Ю.Котухов секілді облыстағы орнитологтер есімін құрметпен атап өтуге тиіспіз. Біз аңғарған тағы бір дүние, қазақ фотографтарының көпшілігі таза ауаға шығып, табиғатты суретке түсіруге құмбыл болғанымен, тау кезіп, тас басып, аң-құсты фотоға тартуға келгенде кежегесі кейін тартатын секілді. Бір қарағанда, бір қарағанда емес-ау, шынында, арнайы уақыт бөліп, бәрін тастап, тау-тасты шарлап, аң-құсты суретке түсіру ғажабынан гөрі азабы көп жұмыс екені де рас.
Қазақ фотографтары осы азапқа (дұрысында, ғажап қой) шыдамайтын секілді, «Әй, қойшы соны» деп жандарын қинағысы келмейтін сияқты. Жуықта өңірімізге есімі белгілі жазушы, былтыр 80 жасқа толған өскемендік орнитолог Борис Щербаковқа хабарластым. Облыстағы аң-құстың жайын сұрастырып, сөз арасында өзімді көптен толғандырып жүрген «Қазақ неге құстарға қызықпайды? Облыста неге қазақ орнитологтері жоқ?» деген сауалымды қойдым. «Қазақтар табиғатқа, оның ішінде аң-құстарды зерттеуге көп қызықпайды. Кейде диссертация үшін жазады. Соңғы жылдары Ғылым академиясында Нұрдәулетов деген жігіт тұяқтыларды зерттеумен шұғылданып жүр», деп қысқа қайырды қарт орнитолог.
Бүгінде Нұр-Сұлтан қаласында тұратын, бұрындары Өскемендегі Сәрсен Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университетінде Жаратылыстану және экология факультетін басқарған, кейін проректор қызметін атқарған ботаник- ғалым, биология ғылымдарының докторы Анар Мырзағалиева қазақтардың орнитологияға қызықпауының бір себебін алдымызға тартты. «Шығыста орнитологиямен шұғылданатын қазақтардың жоқтың қасы екені рас. Мәселен, өзім еңбек еткен Аманжолов атындағы университетте орнитология биология факультетінде зоология курсының ішінде оқытылады. Константин Прокопов деген кісі сабақ береді. Шәкірттерді де сол кісі таңдайды. Ғылымды көтеру үшін әр ғалымның өзінің ғылыми мектебі болуы керек. Өзім Қуанышбек Сыбанбеков деген кісінің мектебінен өттім. Ол кісі біраз шәкірт тәрбиеледі. Университетте Жаратылыстану және экология факультетін басқарған уақытта биология кафедрасы арқылы «Қазақ балық шаруашылығы» институтының тапсырысымен қазақ балаларын балық шаруашылығына даярладық. Университетте өзімнің де ғылыми мектебім болды, шәкірттерімнің алды докторантурада оқып жатыр. Қазір жоғары оқу орындарының ғалымдарына өз ғылыми мектептерін дамытуға қолдау қажет, оларға қамқорлық жасау керек. Қамқорлық болмаған жағдайда ғылыми мектеп жойылады, сабақтастық үзіледі. Қазақ жастарының орнитология саласына бармауының бір себебін осыдан іздегеніңіз жөн шығар», дейді ботаник-ғалым.
Әрине, қазақ орнитологиясы сөз болғанда заңғар жазушы Мұхтар Әуезовтің құсшы ұлы Ернарды тебірене еске аламыз. Ернарды еске алғанда оның 1968 жылы Алакөл аралдарынан реликті шағала деп аталатын, әлемнің үш-ақ жерін мекен ететін ғажайып құсты тауып, тауып қана қоймай, 1972 жылы оған тұқым мәртебесін беріп, кейін «Алакөл» табиғи қорығының ашылуына себепкер болған жанкешті еңбегі ойға оралады. Өкінішке қарай бүгінде Ернардың есімін де, қанша жыл ғұмырын арнаған есіл еңбегін де ел ұмытып барады. Ернардың жолын жалғап жүрген қазақ жастары да ілуде біреу. Былтыр бір әріптесіміз: «Жалпы, Алакөлдің аралдарына немесе көрнекті бір жеріне Ернар мен шағаласының аты беріліп, поэтикалық мүсін орнатылса, өзімізге де, өзгелерге де (туристерге) маңызды мәлімет болар еді. Алакөлді туризм орталығына айналдыру үшін тер төгіп жүрген Алматы облысының әкімі Амандық Баталов пен Шығыс Қазақстан облысының әкімі Даниал Ахметов осы ұсынысты жерге тастамай, жүзеге асырса игі еді», деп орынды ұсыныс жасаған болатын. Өткен жылы Алакөлдің Шығыс Қазақстан аумағындағы бөлігінде туристерге арналған музей ашылған еді. Келешекте осы музейдің бір бөлмесі Ернар Әуезовке, оның тапқан шағаласына арналса, ғибратты іс болары анық.
Қарт орнитологтің арманы
Қазақтың ғажайып ақындарының бірі Жұматай Жақыпбаевтың:
Жетпеспін сонау арманға,
Жеткенмен менде құдірет.
Ақынның тілін алған ба?
Ақымақ ғалам бір рет, – деп келетін өлең шумақтары бар еді. Ақын айтпақшы, ақымақ ғалам ақынның ғана емес, Борис Щербаков секілді шынайы табиғат жанашырлары, ғалым-орнитологтердің де тілін бір рет болсын алса ғой, арман-тілегін орындаса ғой деп ойлайсың кейде. Арман дегеннен шығады, қарт орнитолог бір жылдары Өскеменнің дәл іргесіндегі Шешек асуынан 110 гектар жер алып, оқушыларға арналған экологиялық қорық ашпақшы болыпты. Сол маңайдың фауна мен флорасын мұқият зерттеп, экологиялық соқпақтар әзірлеп, тіпті суырларға дейін әкеп жіберіпті. Не деген жанкештілік десеңізші. Орнитологтің жары Лариса Щербакова С.Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университетінің студенттерімен бірге осы аумақта өсімдіктің 150 түрі бар екенін анықтапты. Сол маңдағы аңдар мен құстар да тізімге алыныпты. «Қала шетіндегі қорық Қазақстанды былай қойғанда, ТМД елдерінде жоқ еді. Ғажап идея еді бұл. Студенттер мен оқытушыларға, жалпы қала тұрғындарына таптырмас жер болатын еді», деп өкінеді әдемі идеясының жүзеге аспай қалғанына қапаланған кейіпкеріміз.
Айта берсек, 80 жастан асқан орнитологтің арманы көп. Бәлкім, көп арманының бәрі жүзеге аспаса да, бірі жүзеге асар. Өскеменде, қаланың қақ ортасында Жастар паркі (қазіргі Қайсенов саябағы) деп аталатын тамаша жер бар. Мұнда ағаштың түр-түрі өседі. «Біздің қаладағы саябақтар бір қарасаң әдемі, бір қарасаң, жұтаң. Жұтаң болатыны, құстар жоқ. Жастар паркіне Еуропа елдеріндегідей тиін жіберсе ғой, шіркін! Сонымен қатар саябақта бұлбұл секілді әнші құстардың жұмыртқа басуына жағдай жасалса жақсы болар еді. Өйткені мұндай құстардың қала аумағынан бой көрсетпегеніне 10-15 жыл болды. Оралту керек оларды. Ол үшін саябақ ішінде тығыз, қалың тоғайлар болуы қажет. Қалада қарлығаш та азайып кетті. 1968 жылдан бері Ертіс алабынан сарышымшық пен суық- торғайды көрген емеспін. Өскемендегі сол жағалаудағы су жағасынан, әсіресе күз мезгілінде тауқұдірет, шәукілдек, бөдене секілді құстарды көру әдепкі көрініс еді. 1970 жылдан бері бұл аяулы құстар көзден бұлбұл ұшты. Балықшы құс та мүлде жоғалды. Қарапайым қараторғайды көрмегелі де қай заман?! Қайсыбірін айтайын», дейді аң-құсты жанындай жақсы көретін ақсақал.
Ғалымдар Қазақстанда ұя баспайды деп жүрген 25 құстың ұя басатынын дәлелдеп, «Марқакөл» қорығын құруға атсалысқан, Риддер қаласы маңындағы «Батыс-Алтай» қорығын ашу бастамасын көтерген орнитолог өңірдегі сирек кездесетін аң-құстар мен өсімдік түрлерін сақтау үшін Шығыс Қазақстан аумағында әлі де бірнеше кешенді және зоологиялық қорықшалар ашу қажет деп санайды. Борис Щербаковтың пайымынша, Ертіс өзені бойында (Өскеменнен Шүлбі су қоймасына дейінгі аумақ) кешенді маусымдық қорықша, Батыс Алтайда (Дөңгелек төбе (Круглая сопка) мен таулы Үлбі ауданы аумағы және Иванов жотасындағы Громатуха шатқалы мен Аю соқпағы аралығында) екі кешенді қорықша, Оңтүстік Алтайда (Нарын мен Бұқтырма өзендерінің құйылар тұсы) зоологиялық қорықша, Зайсан қазаншұңқырында (Қара Бүйрек, Шекелмес шоқылары, Қиын Керіш, Ашутас табиғи ескерткіштері аумағы) кешенді қорықша, Маңырақ жотасында (Тарбағатай зоологиялық қорықшасы аумағына жақын Толағай төбесін) қорғалатын аумақ, Сауыр жотасында (Обалы өзені жазығы, оның төменгі ағысы, Кендірлік өзені, оның Қалқа өзеніне құяр төменгі ағысы, Сайқан жотасының беткейлері аумағы) кешенді қорықша, Алакөл ойпатында (Қаракөл өзенінің басталар тұсы мен Сасықкөлді Мың көл мекенімен қоса алғандағы аумақ) зоологиялық қорықша, Абай ауданында (Арқат тауы мен дала өзендері) кешенді қорықша және Қалба сілемдерінде (Сібе массиві және Айыртау төбесі Сартымбет көлімен бірге) кешенді қорықша мен зоологиялық қорықша құру керек. Өйткені бұл аумақтарда жылдан-жылға құрып, жойылып бара жатқан, Қызыл кітапқа енген, аса сирек кездесетін, оның ішінде тек біздің облысты ғана мекендейтін, яғни эндемикалық өсімдіктер, аңдар мен құстар бар.
Түйін
Әлемді жайлаған аты жаман індет туралы қазір әртүрлі пікір айтылып жатыр ғой. Сол көп пікірдің арасынан «Бұл – Алла тағаланың адамдарға жіберген сынағы. Індет дүние жүзіне тарап, адамдар үйден шықпағаннан кейін табиғи баланс қалпына келе бастады, табиғат тынығып, тазарып, жаңарып, жанданып жатыр» деген сөзді оқығанда кәдімгідей ойға қалғанымыз рас. Рас, қазір табиғат жарықтық тынығып, аң-құстары алаңсыз асыр салып жүр. Бәлкім, осы жағдай адамдардың табиғатқа деген көзқарасын түбегейлі өзгертер, жанашырлық сезімін арттыра түсер деп үміт етеміз.
Шығыс Қазақстан облысы