Бұл құжат Тәуке ханның (1678-1718) тұсында қабылданған. Себебі ХVІІ ғасырда Қазақ хандығының ыдырау қаупі тууына байланысты Тәуке хан елдің ауызбірлігін арттырып, хандық билікті нығайтуға күш салды әрі осы тұста қазақ қоғамы мықты билік пен бірлікті қамтамасыз ете алатын жаңа заңдар жүйесін қажет етті.
Осы ретте Тәуке хан бұрыннан қалыптасқан дәстүрлі әдеп-ғұрып заңдары мен өзінен бұрынғы хандар қабылдаған «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолы» заңдарын одан әрі жетілдіру арқылы жаңа заң жүйесін жасауға тырысты. Жарғыны жасауға қазақтың игі жақсылары мен билері қатысты.
Жеті жарғыға сүйенген қазақ билері ел ішіндегі дау-жанжалдар мен саяси маңызы бар мәселелерді тиімді шеше алды. Жаңа заң жүйесі қазақ халқының өмірлік мәселелерін барлық жағынан қамтыды, соның нәтижесінде Тәуке ханның билік еткен тұсы – Қазақ хандығының барынша күшейіп, дәуірлеген кезі болды.
Жеті жарғының толық нұсқасы сақталмаған. Алғаш рет орыс ғалымы Г.Спасский жаппас руының старшыны Көбек Шүкірәлиевтен 1804 жылы жазып алған 11 бап-нұсқасы 1820 жылы «Сибирский вестник» журналында жарияланды. Осында жарияланған нұсқаларға назар аударсақ: жарғыда жер дауы, отбасы, неке, құн төлеу, ұрлық-қарлық, тонаушылық, куәлік ету, ант ішу сияқты қазақтың ұлттық әдеп-ғұрпы көрініс тапқан.
Сол сияқты, орыс зерттеушісі Алексей Ираклиевич Левшин (1798-1879) жазып қалдырған нұсқада өз-өзіне қол салған адамды көпшілік зиратына қоспай, бөлек жерлейтіні айтылады. Сондай-ақ қыран бүркітті өлтірген адам бір құл немесе бір күң беріп құн төлейтіні жайлы дерек бар (Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. Петербург, 1832. стр. 170-178).
Жарғыда: кісі өлтіру, мертіктіру, әйелді зорлау, соққыға жығу, қорлау, ұрлық істеу үлкен қылмыс деп есептелген. Кінәлілер жасаған қылмыс деңгейіне сай әртүрлі жазаға кесілген. Бұл жарғыда «қанға қан» заңы сақталған. Бірақ билер сотының екі жақтың келісуі бойынша жазаны құн төлеумен алмастыруға мүмкіншілігі болған. Ал төмендегі жағдайлар орын алса, қылмыскер өлім жазасына кесілген.
Көтеріліс, бүлік шығарған кісілерге өлім жазасы бұйырылсын; Ел мүддесін сатып, опасыздық еткендер өлім жазасына бұйырылсын; Жазықсыз кісі өлтіргендер өлім жазасына бұйырылсын; Өзге біреудің әйелімен зинақорлық жасап, ақ некені бұзушылар өлім жазасы бұйырылсын; Соғыста мінетін, өреде тұрған, тұсаулы атты ұрлаған кісіге өлім жазасы бұйырылсын; Құдайға тіл тигізгені анықталған жағдайда өлім жазасы бұйырылсын!Бұдан басқа «Жеті жарғыда» тағы мынадай нұсқа-баптар да бізге жетіп отыр:
Төбелесте мертік түріне қарай төмендегіше мүліктей құн төленсін:а. көзін шығарған кісі айыпқа қызын береді, ал қызы жоқ болса, қыздың қалыңмалын береді.
ә. төрт мүшенің бірін мертіктірген кісі айыпқа ат береді.
Әкесіне қол жұмсаған ұл баланы қара сиырға теріс отырғызып масқаралаған; Ата-анасына дауысын көтерген қыз баланың жазасын шешесі шешкен; Христиан дінін қабылдаған адамның мал-мүлкі тәркіленген.Сондай-ақ жарғының жекеленген нұсқалары: орыс ғалымдары Я.Гавердовский, А.Левшин, Н.Гродеков, Л.А.Словохотов, А.П.Чулошниковтің зерттеулерінде кездеседі. Әсіресе А.И.Левшиннің 1832 жылы жарық көрген «Қырғыз-қазақ немесе қырғыз-қазақ ордалары мен даласының сипаттамасы» еңбегінде, қазақтар Пайғамбарды (с.ғ.с) құрметтемеген адамды «кәпір» дейді, оны азаптауға, қару қолдануға болатыны жайлы деректі келтіре отырып, өзі ел аузынан жинаған 34 нұсқа-үзіндіні береді:
«...Бұл заңда ең басты болып құн төлеу тұр, қанға – қан, жанға – жан.
Ұрлық, тонау, зорлық, зина жасау – барлығының жазасы өлім.
Қаулыға сәйкес өлтірілген адамның туыстары қылмыскердің өзін өлтіруге немесе дене мүшесінің жарақат алған дәл сол мүшесін шауып тастауға құқы бар. Дегенмен, екі жақтың келісуі бойынша немесе билердің шешімі негізінде жаза жеңілдетілуі мүмкін. Сол кезде қылмыскер тек белгіленген мөлшерде құн төлеп құтыла алады. Өлтірілген бір кісінің құны: ер кісі үшін 1000 қой, әйел кісі үшін 500 қой. Дене жарақаты үшін де өз құн мөлшері бар. Мысалы, бас бармақ 100 қой, ал шынашақ 10 қой.
Сұлтан немесе қожаны өлтірсе, туыстарына 7 еселенген құн төленеді. Оларға ауыр сөз айтылса – 9 қой, ұрып-соқса 27 қой.
Әйелі өз күйеуін өлтіріп, туыстары кешірмесе – өлім жазасы. Тек аяғы ауыр әйелдерге ғана бұл үкім қолданылмайды. Ал күйеуі өз әйелін өлтірсе, құн төлеу арқылы жазадан құтыла алады.
Егер әйел заңсыз некеден туған нәрестесін өлтірсе, жазасы тек өлім.
Өз-өзін өлтіргендердің жерлеу орны бөлек.
Зорлаудың үкімі өлім, тек туыстарына құн төлеу арқылы ғана құтыла алады. Егер зорлаушының өзі жәбірлеген әйелге (қызға) үйленіп, қалыңмалын төлесе, өлім жазасынан және құн өтеуінен босатылады.
Әйелді ренжіткен адам одан кешірім сұрауы міндетті. Кешірім берілмесе, зорлық көрсету мөлшерімен құн төлейді.
Құдайға тіл тигізуші адамның айыбын жеті куәгер растаса, тас атып өлтіріледі.
Өзге дінге өтсе, сол адам туыстарының барлық мүлкі алынады.
Әке-шешесіне қатты сөз айтса не ұрып-соқса, ұл баланы қара сиырға теріс қаратып отырғызып, ауыл аралатып жүріп, қамшының астына алады. Ал қыз баланы ұстап-байлап шешесінің қолына тапсырып, өз еркіне береді...» (А. Левшин. «Қырғыз-қазақ немесе қырғыз-қайсақ далаларының сипаттамасы». 367-369-б).
Ал жазушы Аян Нысаналы құрастырған «Үш пайғамбар» жинағында:
өзіне-өзі қол салғандар бөлек жерленсін!
Құдайға тіл тигізген адам (жеті адам куәлік етсе) таспен атып өлтірілсін!
Ата-анаға тіл тигізген ұлды мойнына құрым киіз байлап, қара сиырға теріс мінгізіп, ауылды айнала шапқылатып масқаралайды!
Молданың қатысуынсыз өсиет-мұрагерлік қабылданбайды деген баптар бар («Дәуір» баспасы, 1992 ж.154-б).
Жоғарыда айтқанымыздай, қазақ қоғамына отарлаушылар тарапынан телінген жаңа заң-закон нормалары түгелдей «Жеті жарғыда» көрсетілген үкімдермен қайшы келіп жатты. Тіпті, кейбір тұстарда халық арасында болуы мүмкін зинақорлық мәселесін жаңа низам соты қалыпты жағдай ретінде қарап, айып салумен шектелу немесе құн төлеу мәселесін заңды деп тапты.
Жеті жарғы үкімдеріне отарлаушылар тарапынан шектеу қойылған соң байырғы қазақ билерінің дау шешу әдебі мен мәдениеті келмеске кетіп, парақорлық пен әділетсіздікке кең жол ашылды.