Пандемияның соңы жаһандық экономикалық дағдарысқа ұласқаны белгілі. Сол орайда Ұлттық банктің жүргізіп отырған ақша-несие саясаты орын алған жағдайға сын-қатерлер мен тәуекелдерге жауап бере алмай қалды. Сол себепті Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Жолдауда ақша-несие саясатын қайта қарауды тапсырды.
Ақша-несие саясаты – өте ауқымды дүние. Соның ішінде көп нәрсе қайта қаржыландыру мөлшерлемесін реттеу саясатына тікелей байланысты. Нарықтағы инвесторлар, несие алушылар, дәстүрлі салымшылар, депозит ашушылар ақша сала отырып, белгілі бір деңгейде тәуекелге барады. Тәуекел деп отырғанымыз – елдегі инфляция, мұнай бағасының өзгеруі, ақшаның құнсыздануы.
Мәселен, Үкімет елдегі инфляцияның орташа деңгейін 6-8 пайыз көлемінде ұстап тұруға талпынуда. Алайда биыл аяқ астынан орын алған пандемия, мұнай бағасының төмендеуі, қалыптастан экономикалық ауыр жағдай инфляцияны 10 пайызға жеткізді. Бұл ресми статистика. Әдетте, ресми статистика мен шынайы жағдай ешқашан сәйкес келген емес. Демек, елдегі орташа инфляцияның деңгейі бұдан да жоғары деген сөз.
Қазақстандағы қайта қаржыландыру мөлшерлемесі қазір 9 пайызға тең. Осы жылдың көктемінде Ұлттық банк белгілеген мөлшерлеме 9,5 пайыз еді. Қаржылық реттеуші дәл сол тұста дұрыс қадам жасамады. Пандемия, дағдарыс жағдайында қайта қаржыландыру мөлшерлемесін төмендетуі керек еді. Аталған мөлшерлеме жоғарыласа, депозиттер, кредиттер қымбаттайды. Қайта қаржыландыру мөлшерлемесі – ақшаның нарықтағы құнын білдіретін көрсеткіш. Яғни, Ұлттық банк мөлшерлемені көтерсе, екінші деңгейлі банктердің мөлшерлемесі де жоғарылайды. Дағдарыс жағдайында мөлшерлеме көтеріле берсе, жеке адамдардың, заңды тұлғалардың банк өнімдерін алу мүмкіндігі азаяды. Кредиттің қымбаттығы ешкімді қызықтырмайтын болады. Сондықтан дағдарыс кезінде қайта қаржыландыру мөлшерлемесі төмендетілуі керек. Меніңше, 7,5-8 пайызға дейін азайтуға болады. Бұл бизнес үшін де, бұқара үшін де тиімді болар еді. Президенттің Жолдауда назар аударып отырған мәселесінің бірі осы.
Валюталық саясатқа да тоқталғым келеді. Қазір Ұлттық банк алыпсатарлықтың алдын алу мақсатында шетелдік валюталарды сататын ломбардтардың, айырбас пункттерінің, банктердің жұмысына шектеу қойды. Осылайша валюта бағамын қолдан реттеуді көздеп отыр. Бірақ теңге пәрменді болмай тұр. Ұлттық валютаға сенім білдіретіндер аз. Кірістілігі 1 пайыз болса да, жұртшылық артық ақшасын доллармен сақтайды. Ішкі нарық ақша-несие саясатына сенімсіздік танытқан соң, шетелдіктер де күмәнмен қарайды. Мұның саяси астары да бар. Шетелдік инвесторлар Қазақстанда заң үстемдік еткен кезде ғана бізге деген көзқарасын өзгертеді. Әзірше, Қазақстандағы саяси фактор инвесторларға тиімді емес. Сондықтан алдымен саяси реформа жасалуы керек. Сонда ғана ақша-несие саясаты, экономикалық реформалар өз жемісін беретін болады.
Кез келген ұлттық валюта екі жолмен қамтамасыз етіледі. Бірі – алтын-валюта қоры. Екіншісі – тауар өндірісі. Дәл қазір бірде-бір мемлекет ұлттық валютаны алтын қорымен қамтамасыз ете алмайды. Өйткені алтынның қоры шектеулі. Демек біз екінші жолға басымдық беруге тиіспіз.
Талғат ДЕМЕСІНОВ,
экономист, профессор