Шетелдегі қандастарымызды атажұртқа оралуға үндеу тәуелсіздіктің алғашқы күнінде-ақ қолға алына бастады. Бүгінде мемлекет тарапынан түрлі бағдарламалар жүзеге асырылып жатыр. Бұл ретте «Отандастар қорының» да еңбегі елеулі. Шетелдегі қазақ жастарының елге келуіне мұрындық болып, олардың атажұртта бейімделуіне жол көрсетіп жүрген ұйымның жобалар координаторы Дидар БОЛАТ қордың жаңалығы мен жоспарлары жайында әңгімелеп берген еді.
– Шетелде туып-өскен қандастарымыздың елге оралуының қандай жолдары бар?
– Қандас жастардың атажұртқа келу жолдарының бірі – еліміздегі жоғары оқу орындарына оқуға түсу. Қандастарымыздың Қазақстанда білім алуына мемлекет тарапынан жағдай жасалып, бірнеше жолы қарастырылған. Қазіргі таңда олар кез келген оқу орнына түсе алады. Ол үшін Ұлттық бірыңғай тестілеуден өту керек. Әдетте жастар, әсіресе ҰБТ-ға дайындығы аз талапкерлер алдымен жоғары оқу орындарына даярлайтын курсқа қабылданады. Даярлық курсында талапкерлер білім деңгейін арттырып, жаңа ортаға үйреніп, жаңа ортаға бейімделуге мүмкіндік алады. Мұндай бағдарлама еліміздің 20-дан астам университетінде бар. Дайындық бөлімі де мемлекеттік грант негізінде жүзеге асырылады, яғни оқу тегін. Сондай-ақ ай сайынғы стипендия төленіп, жатақхана беріледі.
Осы уақытқа дейін мемлекеттік грант негізінде Қытай, Моңғолия, Өзбекстан, Ресей, Иран, Түрікменстан, Ауғанстан, Қырғыз Республикасы және Еуропаның бірқатар елінен қазақ жастары келіп, білім алды. Статистикаға сүйенсек, 2018-2019 оқу жылында дайындық бөлімінде оқыған талапкерлердің саны 992, 2019-2020 оқу жылында 1238-ді құрады. 2020-2021 оқу жылына 1300 орын бөлінді.
Жалпы, мемлекеттік гранттан бакалавриат үшін 4% квота қарастырылған. Ол үшін Ұлттық бірыңғай тестілеуден межеленген ұпай жинау жеткілікті. Магистратура мен докторантураға да жыл сайын гранттар бөлінеді. Онымен қоса жоғары оқу орындары ректорларының гранттары да бар екенін атап өткен жөн. Келер жылдан бастап «Отандастар қоры» мен Nazarbayev University елден шалғайдағы қазақ жастары үшін «Абай» грантын тағайындайтын болды.
– Бүгінге дейін Отанға қанша жас оралды, олар қазір немен айналысып жүр?
– Бұл күрделі сұрақ. Өйткені нақты санын айтатын арнайы статистика жүргізілмеген. Бірақ соңғы жылдары ақпарат жинақтау қолға алына бастады. 2008 жылға дейін елге оралған қандастарымыздың саны көп-ті. Кейін жылдан-жылға азайып отырғанын байқауға болады.
Орта есеппен жыл сайын мыңнан аса бала тарихи Отанына білім қуып келеді. Олардың басым бөлігі азаматтық алып, Қазақстанның жарқын болашағы жолында еңбек етеді. Мысалы, «Отандастар қорының» Мәдени-гуманитарлық департаментінің қызметкері Талапбек Тынысбекұлы Қазақстанға 2002 жылы оқуға келді. Бүгінде қордың Қандастарды қолдау департаментінің менеджері болып қызмет атқарады. Осы уақытқа дейін бірқатар жобаның сәтті іске асырылуына атсалысып, қандастарымызды қолдауда тер төгіп жүр.
– Қазақстанда білім алып жүрген қандас жастардың қоғаммен байланысы туралы айтып өтсеңіз.
– Қазақстанда білім алып жүрген қандастарымыз қоғамдық өмірде өте белсенді. Олар «Отандастар қоры» мен Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы ұйымдастыратын барлық іс-шараға белсенді қатысады. Қандастарымыз құрған арнайы волонтерлік топ бірқатар халықаралық жиынға қатысып, олардың ұйымдастырылуына жәрдем етті. Сондай-ақ жастар өздері оқитын оқу орындарындағы жастар ұйымдарының белді мүшелері.
«Отандастар қоры» да бұл мәселеге мүдделі. Қор тарапынан жастардың әлеуметтенуіне қатысты бірқатар жоба қолға алынған. Алғаш рет «Қазақстан – қандастардың көзімен» ашық диалог алаңы өтті. Онда қандас жастар өзінің ойын, көзқарасын, сұрақтары мен ұсыныстарын ашық айтып, өз жобаларының жүзеге асуына мүмкіндік алды. Сондай-ақ пікірсайыс дағдыларын, орыс тілін үйрету сабақтары жүйелі түрде жүргізіледі.
– Қандас жастарымыз атажұртқа оралғанда қандай проблемаларға кездеседі? «Отандастар қоры» бұл мәселені қалай шешеді, қандай механизмдер қолданады?
– Көбіне медициналық сақтандыруға қатысты мәселе туындайды. Бұл әлі жолға қойылмаған. Алайда қор тиісті мемлекеттік органдар өкілдерімен кездесіп, келіссөз жүргізілуде. Сонымен бірге визалық және тағы басқа сұрақтар бойынша қолдау көрсетіліп келеді. Олар кез келген уақытта «Отандастар қоры» мен Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының байланыс орталығына хабарласа алатынын тағы да еске салғымыз келеді.
Қандас жастардың Қазақстанға келгенде пайда болатын проблемаларының бірі – олардың тілдік ерекшеліктері. Тілдік ықпалы басым аймақтарда шоғырлануына байланысты қазақ тілі қолданысының азаюы, оның жергілікті тілмен жұтылуы, кирил қарпін түсінбеуі сияқты мәселелер бар. Осы ретте қор қызметінің «Шетелдегі этникалық қазақтардың білім алуына және тілін сақтап қалуына жағдай жасау» тармағын негізге алып қазақтар көп тұратын 12 ел, 21 қалада 31 «онлайн» класс ашып, аптасына 3 рет, күніне 4 мәрте қазақ тілін үйретудеміз. Сабақтар қазақ, орыс, ағылшын, парсы, қытай тілдерінде жүргізіледі.
– Қандас жастардың арманы – Қазақстанда оқу. Осы орайда Ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің 3-отырысында шетелдегі қазақ жастарына бөлінетін грант санын көбейту бастамасы көтерілді. Осы бойынша келер жылға жоспарланған өзгерістер туралы айтып өтсеңіз.
– Әрине, этностық қазақ жастарына бөлінетін грант санын артыру жақсы бастама. Алғашында небәрі 2% квота болатын, қазір 4%-ға көтерілді. Грант сұранысқа байланысты бөлініп отырады. Сондықтан оны игеру де маңызды. Ол үшін қазақтар көп тұратын шетелдерде оқуға тарту бойынша ақпараттық жұмыстарды жүргізу қолға алынды. Жыл сайын Білім және ғылым министрлігінің қолдауымен білім көрмелері өткізіліп тұрады. 2019 жылы министрлік тарапынан стипендиялық бағдарлама құрылып, магистратураға 125 орын бөлінді. Ал 2020 жылы 525 орын бөлінді, бірақ пандемияға байланысты тоқтатылды. Келесі жылы қайта жалғасады деп сенеміз.
– Қазақ жастарын елімізге шақыру мақсатында қандай шаралар ұйымдастырылуда?
– Түрлі конкурстар өткізіп тұрамыз, жазғы лагерлеріміз жұмыс істейді. Жазғы лагерьлерге шетелден 600 қазақ баласы келіп, тарихи Отанында демалды. Аталған шаралармен қатар «Туған елге саяхат» Балалар туристік пойызы», «Ұлы Дала Елі» халықаралық әдеби шығармашылық конкурсы, «ZEREN 2019» республикалық жазғы лагері, «Назарбаев зияткерлік мектептері» ДББҰ базасындағы шетелдегі қазақ балаларына арналған жазғы лагерь, «Туған жер – алтын бесік» – халықаралық балалар құрылтайы, «Киелі Қазақстан» жобалары оң нәтижелерімен қуантып келеді.
Сондай-ақ қазақ жастарының бойында патриоттық сезімді ояту, әлеуметтік белсенді және талантты жастарды анықтау, шетелде тұратын отандастардың шығармашылық және білім әлеуетін арттыру, қазақ диаспораларының жастарына өзара мәдени алмасу, өскелең ұрпақты дәстүрлі ұлттық мәдениеттің бастауына тартып, тарихи және мәдени мұраны сақтау мен қолдау жолында бірқатар жұмыс жүргізілуде.
– Жақында «Жас қазақ» жастар ұйымының құрылғаны туралы естідік. Бұл ұйым немен айналысады, қандай мақсаты бар?
– Қазақстанда білім алып жатқан жастардың осында тұрақтап қалуына жағдай жасау маңызды. Біріншіден, олардың қоғамдық өмірмен байланысын арттырып, өзіндік орнын қалыптастыруда жан-жақты қолдау қажет. «Отандастар қорының» бастамасымен 2019 жылғы қазан айында Ақтау қаласында өткен жастар слетінде «Жас қазақ» халықаралық жастар ұйымы құрылды. Ұйымның мақсаты – әлемдегі қазақ жастарын бір ортаға біріктіріп, түрлі бағытта жобалар мен іс-шараларды жүзеге асыру. Бейресми ақпараттарға сүйенсек, Қазақстаннан тысқары жерде тұратын 7 миллион қазақ бар. Оның 40 пайызы – жастар. Қандас жастармен байланыс орнату маңызды. Себебі атажұртқа қайта оралуы мүмкін ағайынның басым бөлігі – жастар.
«Жас қазақ» жастар ұйымы Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі, «Отандастар қоры» КеАҚ және Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы қолдауымен ірі жобаларды ұйымдастыруда белсенділік танытып келеді. Олардың қатарында «Отандастар: Болашаққа бағдар» халықаралық дөңгелек үстелі, «Киелі Қазақстан» Қазақстанның киелі жерлеріне саяхат, «Qazaq Club» әлеуметтік жобасы, балалар мен жастарға арналған жазғы лагерьлер бар.
Алдағы уақытта «Жас қазақ» ұйымын әлемдегі қазақ жастарының ортақ платформасына айналдыруды көздейміз. «Жас қазақ» жастар ұйымы тек республика көлемінде ғана емес, халықаралық деңгейде байланыстар жасап келеді. Төтенше жағдайға қарамастан, Франция, Иран, Түркия, Ресей, Моңғолиядағы қазақ жастарымен онлайн кездесулер ұйымдастырылып, екіжақты тәжірибе алмасты.
– «Отандастар қорының» төрткүл дүниенің шартарабында өмір сүріп жатқан қазақ жастарына арналған тағы қандай жоспары бар?
– Алдағы уақытта қандас жастарды елімізде өтетін барлық іс-шараға белсенді түрде қатыстыруды көздеп отырмыз. Сонымен қатар шетелдерде қазақ жастарының кездесуін өткізу жоспарлануда.
Қандастарымыздың елде тұрақтап қалуы жұмыс жайымен тығыз байланысты. Осы мақсатта қандас студенттерге жұмыспен қамту орталықтарының мамандарымен кездесулер өткізуді ойға алып отырмыз. Сондай-ақ жазғы уақытта компаниялар мен жеке кәсіпорындарда тағылымдамадан өту жолдарын қарастырмақпыз.
Әңгімелескен
Светлана ҒАЛЫМЖАНҚЫЗЫ,
«Egemen Qazaqstan»