«Тілсіз жау»

Шындығында, бұл халықтар жеке тұлға, адам ретінде жойылып кеткен жоқ. Тіпті күні бүгіннің өзінде бұлардың жұрнағы әрқилы жағдайда өмір сүріп жатыр. Ендеше, ұлт-ұлыс ретінде неліктен аты аталып, түсі түстелмейді? Өйткені бұлар тілін жо­ғалтып алғандықтан, өздері жоғалды. Яки, сен қай тілде сөйлесең, сол ұлттың өкілі­сің. Француз философы Эмиль Сьоран айт­қандай, «адам мемлекетте емес, тілде өмір сүреді». Ахаң айтқандай, қандай бір ұлттың жойылып кетуіне басты себеп – тіл.

Мысалы, Латын Америкасына отарлаушылар барғанға дейін, онда ежелгі мәдениеті бар 90 миллион халық болыпты. Екі жүз жыл өткенде байырғы жұрт аборигендерден аман қалған 3,5 миллион адам әзер табылған. Бір ғана Бразилия аумағында 1600 жылы 230 тайпа болса, 1957 жылы осылардың 70 пайыз­ы жоғалып кеткен. Неге олай болды?

Үлкен қаламгер Әбіш Кекілбаев 2007 жылы жарық көрген «Тіл және тәуелсіздік» атты монографиясында латынамерикалық аборигендерді құрту үшін, әуелі отарлаушылар тарапынан олардың тұрмыс-салты мен тілі үнемі әжуаланып, өздерінен өздері ұялатындай жағдайға жеткізілді. Ұдайы кемсітілді, мазаққа ұшырады. Отырса опақ, тұрса сопақ делінді. Екіншіден, туған тілінде сөйлетпей, бәрін испан және португал тілінде сөйлеуін талап етті. Жүздеген тілдер ұмытылып, орнына қолдан жасалған испандық креол және португал лусофон тілі пайданалылды, отарлаушылар бір халықты жойып жіберудің жолы – оларды тілінен айы­ру екенін жақсы білді, дейді.

Енді қараңыз, тілдік бірлігі бұзылған елде әртүрлі этникалық-әлеуметтік топтар пайда болды. Мысалы, өткен ғасырдың басында Перуде тілдік тұрғыдан – титулды халқы кечуалар мен испан тілінде сөйлейтін креолдар арасында қайшылық туды. Ақыры отарлаушыларға арқа сүйеген «жаңа перуандар» жеңді. Сөйтіп ежелгі халық кечуалардың тілі мен мәдениеті жойыл­ды. Сөйтіп айналасы жүз жылға жетпей байырғы халық перуандар (кечуалар) жер бетінен құрып кетті. Сол сияқты, Бразилия жерінде тілдік тартысқа түскен байырғы гишпандар мен жаңа португалдарды да жатқызуға болады. Ақыры португал тілді жаңа қауым жеңіп, байырғы халықтың гишпан тілі жойылды.

Қазақ тіліне қауіп төнуі ресейлік отарлаумен қатар басталды. Ресей Сенатының хатшысы И.Кириллов 1734 жылғы 1 мамырда императрица Аннаға жолдау хатында, Қазақияны «гишпандар мен португалдар» әдісімен жаулау жөнінде кеңес береді (“Русско-казахское отношения в ХVІ-ХVІІІ веках», 1961, 111-бет). Сөйтіп отарлаушылар тарапынан қазақты жоюдың ең тиімді тәсілі – тілімізге жойдасыз соққы жасалды. Орыс тілі – мәдениеттің биік үлгісі ретінде наси­хатталды. Жемісі де жаман болмады. Бізден де креолдар мен жаңа португалдар шықты. Бұлар қазірдің өзінде билік пен байлыққа ие үлкен әлеуметтік топ.

Бұл қауымға марқұм академик Рахманқұл Бердібай «Көзқамандар» деген ат беріп, айдар тағыпты. Ғалым ағамыздың сипаттауынша: «Көзқамандар ең алдымен, өз халқының тілін білмейтін, сондықтан да оны жат санайтын, пиғылда тәрбиеленген жандар. Оларға өз елінің асыл қасиеттерінің бірде-бірі дарымаған, туған халқының тағдырына дұшпанның көзімен қарап дағдыланған. Ана тілін білмегендіктен, халқының көңіліндегі мұңды, көкейкесті арманды сезбейді. Мәңгүрттік пен көзқамандық – бір-бірінен айырмасы үлкен. Мәңгүрт – кеудесінде жаны бар, қарадүрсін жұмыстарды атқаруға қабілетті бар аянышты топ. Ал көзқамандар университет бітірген, білімді. Сөз жүзінде отаншыл болып көрініп, былай шыға бере халықтың түпкілікті мүддесін қара басының қамы үшін сатып жібереді. Ең жаманы – жұртының қадір тұтқан қымбаттарын, қажет болса тәуелсіздігімізді таптап кетеді» деп жазыпты.

Атам қазақта «өрт – тілсіз жау» дейтін тәмсіл бар. Өйткені ол дабыра-даңғазасыз, ойда жоқта жетіп келіп, қызыл жалынға іліккеннің бәрін әп-сәтте күлге айналдырады. Көзқаман да өрт сияқты, айтпайды, білдіртпейді, бір күні тіліңді, діліңді күлге айналдырады. Яғни бұл да ана өрт сияқты – тілсіз жау.