Кемел қазақтың келбеті

Осы бір ой­ды «…бала кезінде елтең-селтеңге елі­ге бер­мейтін сабырлы, салмақты», студент ша­ғында, 19 жасында Мұхтар Әуезовпен кез­десу өткізуге ұйытқы болып, сол ди­дарласуда ұлы қаламгер: «Жыл келген­дей жаңалық сеземіз» деген келелі сө­зінде «Жастар, осы бастан бірнеше әдет­тен сақ болыңыздар. Ең алдымен жақ­сы жаздым екен деп асқақтамау керек, тумай тұрып толдым, болмай жатып болдым деуден қашу керек, «жақсы еңбек жаздым, танылмадым» деп қо­рық­паңыздар, танылмаған Шекспир мен танылмаған Толстой көп бола бе­реді деп ойламаңыздар… әдебиеттің жақ­сылығын шын сүйетін, шын берілген кішіпейіл әдебиетші болыңыздар. Жақсы жаз­ғандарың далаға кетпейді», – деген баталы сөзін құлағына құйған, ойына ор­нықтырған, бір жылдан кейін, 1961 жылы Жазушылар одағындағы алқалы жиында, әдебиет алыптарының төрт көзі түгел кезінде кейбір шешендер шенеген Ғ.Қайыр­бековтің «Таулар сөйлейді» поэ­ма­сына, З.Шашкиннің «Темріқазық», Т.Ах­тановтың «Махаббат мұңы» хикаят­тарына ара түсіп, ұстазы М.Әуезовтің сө­зіне бағып, тағылған айыптарды жоқ­қа шығарып, сөз түйінін жасағанда: «Қыз­ғаншақтықтың қызыл иті алыстан үрсе – құлағыңды, жақыннан үрсе – бала­ғыңды тістейді, бәрісі бір жүрегіңді жа­­ра­лайды», – деп, жиылған қауымды дәлелді пікірімен дүр сілкіндірген Әбіш Кекілбайұлының ғұмыры мен қа­зақ руханияты қатар өрілген энциклопедия­ны оқыған соң көңіл иірімінде қорыт­қандай болдық. Оған себеп, сол кемел Әбіштің тек-тамыры да тегін емес еке­нін аңғарғандықтан болар. Тереңдеп бармасақ та беріректегі Әлмембет баба­сының сайдың тасындай дерлік бес ұлы болыпты. Бес ұлға енші бергенде қа­сиеті бар, қадірі мықты әке – үлкен ұлы Та­бынайға ер-тұрманын, қару-жарағын беріп тұрып: «Балам, көзіңнен ұшқын, бі­легіңнен күш-қуат көремін, найзаңды ал да жауыңды жайпа, аталық батамды беремін!», – дейді. Ақиқатында Табынай Адайдың айбарлы батырларының бірі бо­лып «Көк найзалы Табынай» атана­ды. Шоңай атты екінші баласына дом­быра­сын сыйлап, тілін көрсетіпті. «Дом­бырамды бергенім – ауылың жыр-күй­дің базары болар, ауылыңнан айтар сөз­­дің ажары – шешендер шығар, екіта­­лай болғанда сөзден озар», депті. Шы­нында, Шоңай атадан өнерлі көп шығыпты. Үшінші ұлы Бәубекке төс пен бал­ғасын беріпті де: «Ермегің зергерлік болар, басыңа бақыт қонар, тастан түйін түйетіндер шығар, бірінен бірі озар»,  десе, әкенің айтқаны келіп, Бәубек ауылынан не бір шеберлер шығыпты. Зорбай ұлына қауғасын ұсынып: «Қауғаң судан кеппесін, балаларың қос-қостан ат ерт­тесін. Қызығына түсіп, дүние қума, төрт түлік мал жүзге жетсін», деген екен. Зор­бай балалары дәулетті болыпты. Кен­жесі Назарға жинаған кітаптарын беріп: «Ауылыңнан білімді даналар шығар, нысаналығыңды көрген соң, ақ батамды берем», депті. Айтқаны келіп, бұл әу­лет­­тен білімділер көп шығыпты. Міне, сөз әлқиссасын батадан бастағанымыз – батаның қасиетті екенін аңғарту еді. Сол бата дарып, Әлмембеттен тараған бес ұл – бес рулы ел болыпты.

«Арыс» баспасынан таяуда ғана жа­рық көрген «Әбіш Кекілбаев» энци­­клопедиясының беташар сөзін Маң­ғыстау облысының әкімі С.Тұрымов түйіп айтса, оқырманға кітап жайлы талдауды­ басылымның жауапты редакторы, профессор Ғ.Әнес жазған. Алда ұш­­қын­датып еске салғанымыздай, кемел қазақтың келбетін танытатын іргелі ең­бек: оның ата-тегінен бастау алып, өс­кен ортасы, ата-анасы, оқушы-студент шағы, Мәдениет министрлігіндегі, «Қазақ­фильм» киностудиясындағы, Орталық пар­тия комитетіндегі, Жазушылар ода­ғындағы, «Егемен Қазақстан», Жоғарғы Кеңес төрағасы, Мәжіліс депутаты, Мем­­­лекеттік хатшы, Сенат депутаты, құр­­­­метті демалыстағы кезі, фәни дү­ние­ден бақиға аттанған тұсы – бәрі де жүйесімен қамтылған. Зерделеп қа­ра­­саң, Кекілбайұлының бүкіл өткен жо­лы, кешкен өмірі, азат елдің айбынын асы­рудағы қызметі, ой-өресімен де, зер­дей зерделі сөзімен де қосқан үлесі мол екеніне көз жеткізесің. Әр беттегі дерек пен дәйек өткеннен мол мағұлмат береді. Әрине, бұл қаламгердің қолдағы бар мұрасы ғана. Ал әлі ашыла қоймаған мұ­рағатындағы рухани құндылықтар қан­шама десеңізші.

Энциклопедияның бірінші томы, нақ­­тылай түссек шығармашылығына ар­нал­ған кітап – 2018 жылы жұрт қолына тиген­ еді. Бір атап айтар үлгі, нарық деген за­манда қаламгер мұрасының жарық кө­­руіне демеушілік жасап келе жатқан Маң­­ғыстау облысы әкімдігі екенін, сол қол­дауды бәрекелді дегізерлік жұмыспен атқа­рып отырған «Арыс» баспасы мен «Арыс» қоры екенін айтуды парыз санай­мыз.

Қарым-қабілетін ерте аңғарған шын зия­лылар Әбіш Кекілбайұлын қарға­дайынан-ақ қатарына тартыпты. Мәселен, жоғары оқу орнын аяқтамай жатып «Қазақ әдебиеті» газетіне қызметке ал­ғанда, «бұл қалай, алдымен еліне барып еңбек етсін» деген қиястық қылаң бергенде, ғалым Мәулен Балақаев «Бұл қуып жіберу» десе, асыл текті Ілияс Омаров қия­стыққа қырынан араласып Алматыға алып қалыпты. Ақиқатында, сол кездің адамдары іргелі елдің ұрпағындай ұқып­ты, жақсыны қапсыз көріп, талантты та­ну, дарынды бағалау, бағасын бе­ру ісін­де шетінен ірі болған. Оған дә­лел же­тіп артылады. Оны болмысы мық­ты, бұлтағынан турашылдығы тұнған бұ­лақ секілді білімдар ғалым Рымғали Нұр­ғалидың мына сөздерінен де сезуге болады. «Әбіш қазақ әдебиетін трагедиялық хиқаят, аңыздық-тарихи монументальды романдар үлгілерімен байытқан зор та­лантты прозашы, аса өнімді публи­цист-сыншы, тәуелсіз Қазақстанды қа­лып­тастыруға көп қайрат жұмсаған мем­лекет қайраткері. Ешкімге көз алартпай, кө­кірек кермей, бетегеден биік, жусаннан аласа жүретін, басқаның титтей жақ­сылығын көтере айтуға бейім, жаны дарқан, жүрегі жылы адам. Оны тұтас буын­ның серкесі десе артық емес», – дейді академик.

Қазақ басылымындағы қызметі кі­тап­та нақты деректермен дәйектеліп, шық­қан мақала, жарық көрген еңбек ай-күні­мен беріліп отырады. Сол секілді Мәдениет министрлігіндегі жұмысы жан-жақты сарапталған. Арасында дра­малық шығармаларға қатысты өткен мә­жілістердегі сөздерінен үзінділер кел­тіріледі. Мысалы, ақын Ә.Тәжібаевтің «Қыз бой жеткенде» деген пьесасына арналған отырыста Әбіш кеңінен тол­ғап, ой қозғап: «…Пьесада бел­гілі бір өмірлік факті бар болғанмен, өмір­лік процесс жоқ. Бәрі тым жедел бітіп жатады. …Осыдан келіп материал мен шеберлік арасындағы, өмірлік факті мен оның воплощениесі арасындағы гар­мониялық бірлік бұзылған, стильдік ала-құлалық шыққан. Бұл пьесаның көркемдік жағы­нан әлі жеріне жетіп болмаған шығарма екенін байқатады», дейді. Білімдар іні­­сінің орынды сынын Әбекең қазақ әде­биетінің сол кездегі ірі ақыны бола тұ­рып, шамданбай, шамырқанбай қабыл­дап, туындыны қайта қарап шыққан. «Қазақфильм» мен Партияның орталық комитетінде қызмет жасағанда ұлттық дүниенің дамуында өзіндік қолтаңбасын қалдырғанын энциклопедиядағы материалдарды қарап отырып көз жеткізесің. Бұған қоса, ұлтқа шын ниетпен қызмет етудің бір дәйегін оның Тарих және мә­дениет ескерткіштерін қорғау қоға­мы­ның төрағасы болған тұстағы ұм­тылысынан аңғарылады. Кеңес дәуірі дәуір­леп тұрғанда бүгежектемей: «Ес­керт­кіштердің бірде-бір түрінің қалпына келтіруінің жүйелі технология­сын жасақ­тай алған жоқпыз… Археологиялық қаз­ба жұмыстарында да асығып-аптығу­шы­лық бар. Соның салдарынан ондай қаз­ба жұмыстарынан табылған ес­керт­кіш­тер республикадан тысқары жақ­қа тасылып әкетіледі. Қазба орында­рын кон­сервациялаудың да тәсілі та­былған жоқ. Қысқасы, тарихи-мәдени ескерт­кіштеріміз қандай көп болса, оның ше­шіл­меген мәселелері де сондай көп. Оған жұртшылықтың өзі бас-көз болмаса, ертең бүгінімізден де көбірек күй­зелуіміз мүмкін», депті. Ал 1989 жыл­ғы Жаңа­өзендегі оқиғаға байланысты ағайынға басу айта барып, жұрт кө­ңілі орныққаннан кейін ақиқатты бұ­ғып қалмай, төмендегідей себебін баян­даған екен. «Мына бір жағдайға назар аударыңыз. Кең жазықта керіле жайылып, көз жауын алар көркем қала тұр. Ал содан бар болғаны 10-20 шақырым жер­де жапырайған жермешел баспаналар­дан тұратын бірнеше елді мекендер жатыр. Онда ең болмаса керек жағдайда қалған дүниемен өлі-тіріңді айтып хабарласатын телефон да жоқ. Бір кезде жақын маң­дардағы ауылдардан келіп, өндіріске ор­наласқанының өзін мезірет тұтқан әке ұрпақтың бүгінде не көздері жоқ, не демалыста. Ал сол екі ортада өсіп жетілген жас ұрпақ анадайда самаладай жарқырап тұр­ған қаладағыдай сәнді өмір сүргілері келеді. Дәмелері болғанмен қолдары қыс­қа. Қалаған жұмысына орналаса алмайды. Үй сұраса, ол да жоқ, талай жылдар бойы сарыла күту керек»,  дейді. Сол 1989 жылы «Тіл туралы» заң талқыланып, тағдыры «көкпарға» түс­кенде, керауыздар бері тартпай, ке­рі тартқанда, өзге ұлт өкіліміз дегендер өре түрегелгенде, депутат емес, қо­нақ ретінде қатысып отырған Әбіш Ке­кіл­байұлы ашынғаннан ашық кетіп: «Немене, кеше ел басына күн туғанда, тар үйімізден орын ығысып, төрімізді ұсын­ғанда, тартыңқы дастарқанымызды алдарыңызға жайып, жарты күлшемізді ауыздарыңызға ұстағанда, біз күндердің күнінде бүгінгідей демократия орнатып, ке­мелденеміз деп жатқан заманда өз үйі­мізде өз тілімізде сөйлеу үшін мына сіздерден бүйтіп жылап тұрып рұқсат сұраймыз ғой деп ойлап па едік?!» деп күйінгені естен кете ме?»

Энциклопедиядағы бір ерекшелік, жыл­нама арасына қайсар қаламгердің осындай ақиқат сөздерін қысқа да нұсқа ұтым­ды беріп отырғаны дер едік.

Мәжіліс депутаты кезінде ауыл жас­тарының тағдырына ара түсіп: «Үш жылдық бағдарлама қабылданды деп жатырмыз. Сол бағдарламаны кім көрді? Ол – азық-түлік бағдарламасы. Ал ауыл деген бағдарлама қайда? Ауыл деген, ең алдымен, әлеуметтік организм емес пе? Ол ертең өлі бола ма, тірі бола ма, оны кімнің көзі көріпті?

Екіншіден, ауыл дегенде қазір айтып жатқан мәселеміздің барлығы мынаған тіреледі: денсаулық ауылдікі, білім ауыл­ға керек, оралманның барар жер, ба­сар тауы жоқ – ауылға барады деген сияқ­ты. Ауыл жастары қазірдің өзінде жұ­мыссыз, ал ертең жер жекеменшікке берілген соң жұмыссыздық азая ма, көбейе ме? Тәуекелің барып, қайсысың айта аласыңдар? Осы мәселені шешу үшін келесі бюджетті қабылдардың алдында, жер туралы мәселені қабылдардың алдында менің Үкімет пен Парламентке ұсынысым: бізді қинамай, бір жағымызда халық, екінші жағымызда билік тұрып алып, екі бұттың ортасына салмай, жал­ғыз ғана басымыз бен жалғыз ғана жүре­гіміз бар, отқа салмай айтып өлтірің­дер. Есептеріңді көрсетіңдер, сататын бол­саңдар – кімге сатасыңдар? Ондай ақша­лар қайдан шықты? Шетелге сатсаң­дар – ертең халқымыздың мәселесі қалай шешіледі? Өзіміздің капитал болса, ол ка­питал бұрын қайда жүрген? Соны білмей тұ­рып, бізді қинай бергенді қою керек. Мына жақтан халық сұрайды, үйге барсаң жылаған-сықтағаннан демала алмайсың, ал біз мында отырып аламыз да, азғантай қал­та­мызға түскендерді бөліп бергенге мәз боламыз. Сондықтан менің айтарым… біз бәрін біліп алайық, ертең кім­нен сұраймыз, халыққа не айтамыз», де­гені және бар.

Мемлекеттік мәртебемізді алып, бү­­­гіл­­­ген белі­міз жазылып, жалтақ кө­ңіл түзеліп, мүкіс тілге жан біткен кез­дегі Әбіш Кекілбайұлының қажыр-қай­­раты, ұлтым дегендегі саңлақтығы сан саладан тайға басқандай көрінді. «Қазақ­станда Кеңестер Одағының 130 ұлтының өкілдері болып табылатын 17 миллион халық тұрады. Олардың 40 пайызы қазақ, 38 пайызы орыс, 6 пайызы – неміс, 5 пайыздан астамы украин, 2 пайызы татар, 1 пайыздан астамы ұйғыр, 1 пайызы беларусь, 0,6 пайызы корей. Қалғаны он мың адамнан бастап, жүздеген адамдарды құрайтын шағын этностар. Қазақстан бұндай күйге бір күнде және тіпті де өз еркімен түскен жоқ», – деп есіліп сөйлегенде есіміз кіргендей болды, А.Қ.Ясауи басына барғанда: «Уа, сұранып келмейтін, қуанып кетпейтін жалғаншы дүниенің опырайған олпысы мен кемірейген кемшіні әлі көп екенін көріп, күйзеліп тұрмыз. Ұйтқымалы уақыт, құбылмалы заман, жетесіз сана, же­тімсіз тәрбие осынау киелі орынға да суық қолын сұққаннан болған аусар ағаттыққа, қияс қиянатқа қинала тұ­рып, көкте тобадан, жерде аруақтардан қиыла кешірім сұрап тұрамыз», – деп көсіліп сөйлегенде көңіліміз орнықты, Сарайшыққа ат басын бұрғанда: «Алтын Орданың ақтығы, Қазақ Ордасының бесігі, Дешті Қыпшақтың байтағы, Тә­уел­сіз Қазақстанның ежелгілігінің ең қа­сиетті жәдігерлерінің бірі, Араб, Иран, Тұ­ран, Еуропа араластығының алтын кін­дігі – Сарайшық!», деп тебіренгенде айы­зымыз қанды, талайды таңғалдырды, маң­дайымыздың қыртысы жазылып «уһ» дедік. Бұл сөздер энциклопедияны құ­растырушылар ай-күні көрсетілген қысқа деректерді айқындай түсу үшін қаламгердің әдемі ойларын қосып берсе, біз содан мысалға алып отырмыз. Бұл кітаптың қасаңдықтан арылтып, оқырман қаламгер өмірін танып білумен бірге, ұлт ұлының ұлтына деген ерекше ілтипатын білдіру ниетінен туындағаны сөзсіз. Тіпті, мұндай әдемі байламдар күре жол­мен келе жатып бастау суынан шөл қан­дыру секілді десек, жарасымды шы­ғары хақ.

Болмысы бүтін қазақтың Шерағаңнан (Мұртаза) кейін «Егеменге» басшылыққа келуі басылымның беделін арттыруға мүмкіндік берді. Сіңірген еңбегі мен жаз­ған мақалаларына мол орын берген.

Ақ қағазға жіңішке етіп тілден тас­падай тартып, маржандай тізген Әбіш ағаның өз қолтаңбасы да жөнімен беріліп отырған екен. Ол көзіңе оттай басылғанда, сол қолтаңбаны теру кезінде оқып берген сәт ойға орала кетті. Кей әріп, кей сөзді ажы­рата алмай қалған тұста Ерағаңа (Смайыл) жүгіріп баратын едік. Ерағаң Әбіш ағасының иін тіресіп тұрған 42 әріптің қалай таңбаланғанын тап басып айтатын. Әбіш аға да: «Түсінбеген жер кездессе Ержұманға көрсетіңдер, өзім­нен жүйрік оқиды ол Ерекең!», деп кере­қарыс маңдайын бір сипап, маңғаз басып кетіп бара жатушы еді-ау! Бүкіл шығар­масы осы қолтаңбамен жазылғаны ақиқат.

Бұл энциклопедиядан тек Әбіш Кекіл­байұлының тек-тамырын, өмірін, ортасын ғана ұғып қоймаймыз, сонымен бірге, онымен сабақтасып жатқан ұлт жолын, ұрпақ жолын көз алдымыздан өткіземіз. Қаншама адамдарды танып білесің, еске түсіресің, дидарын көресің, ол туып өс­кен киелі өңірдің қатпар-қатпар тарихы­нан хабардар болып, табиғат тылсымы мен сөз құдіретінің ұштасқанына куә боласың. Ол жазушы жолымен жалғасқанда қаламдастары, замандастары қатар тұрады. Түрлі түсті суреттер – бәрі де ретімен орын тапқан, ұстаздары, тұстастары, ұрпақтары да ұмыт қалмаған.

Соңғы түйін, артына өшпес із, өмір­шең ақыл-ой, зерделі сөз қалдырған, «Көр­некті жазушы, терең білімді, жаны таза азамат – Әбекең тек қазақ халқының ғана емес, алты алаштың әлем алдында бетке ұстар ірі тұлғаларының бірі еді. Халқының мұңын мұңдап, жоғын жоқтады. Біз қиын-қыстау жылдары да ел игілігі үшін қатар жүріп қызмет атқардық. Оның талай-талай орынды ақыл-кеңестерінің куәсі болдым. Жанашырлық көмегін сезіндім», – деп Тұңғыш Президент – Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев айтқандай, ол өмірден озғанда бүкіл қазақ «жалған өмір» деп мәңгілікке шығарып салғаны мәлім. «Өлмейтұғын артына сөз қалдырған» (Абай) деп, бұл қазірше энциклопедияның соңғы нүктесі деуге болады. Сол қаралы күндері «Қара сөзіне қараша ілескен; Абыз өтті дүниеден, әулиелік пішінмен», – десе Тыныштықбек (Әбдікәкімұлы), Светқали (Нұржан): «…Біз Әбіштің тәнін жерге көмбедік, Даналықтың дәнін жерге көмдік біз!», деп дәннің өсіп шығатынын меңзеді.

Бір сөзбен айтқанда, Алаштың, бүкіл қазақтың Әбішіне айналған, бір сөзі, бір әлем саналған ұлы қаламгердің өмір өнегесін маржандай тізген энциклопедиядан алар тағылым мен тәлім жетіп артылады. Бұл – бір адамның өмір жолы емес, ұлтымен бірге жасайтын ұлы ұлдың екінші өмір жолын мәрмәр тас­тан қашағандай, қабырғалы еңбек деп білеміз.