Кеңес Одағының Батыры атағы және ол бұйырмаған боздақтар

Кеңес Одағының Батыры атағы – кеңестік марапаттау иерархиясындағы ең жоғары және құрметті атақ болды. Ол – КСРО Орталық Атқару комитетінің 1934 жылғы 16 сәуірдегі қаулысымен бекітілген. Онда: «1.Мемлекет алдын­да көрсеткен жанқиярлығы мен жеке немесе ұжымдық ерлігі үшін ең жоғарғы ерекшелік белгісі – Кеңес Одағының Батыры атағын беру белгіленсін. 2. Ке­ңес Одағының Батыры атағы тек КСРО-ның Орталық атқару комитетінің қау­лысымен беріледі. 3.Кеңес Одағының Батырларына ерекше грамота беріледі...» делінген.

Кеңес Одағының Батыры атағы ең алғаш 1934 жылы 20 сәуірде по­ляр­лық «Челюс­кин» мұзжарғыш кеме­сін құтқарушылар тобындағы 7 адам­ға берілді. 1936 жылы 29 шілдеде КСРО Орталық Ат­қару комитетінің қаулы­сымен Кеңес Одағы­ның Батыры атағы туралы ереже бекі­тілді. Сол бойынша бұл жоғары атаққа ие болғандарға грамотаға қоса, Ленин ордені де тапсырылатын болды.

1938 жылы 2 қарашада Мәскеуден Қиыр Шығысқа қос моторлы АНТ-37 «Родина» ұшағымен қонбай ұшу ке­зіндегі көрсеткен ерлігі үшін ұш­қыш­тар В.Гризодубоваға, капитан П.Осипенкоға және аға лейтенант М.Расковаға Кеңес Одағының Батыры атағы мен Ленин ордені қоса тап­сырылды. В.Гризодубова әйелдер арасындағы тұңғыш батыр атанды. 1939 жылы күзде КСРО бойынша 122 адам Кеңес Одағының Батыры атанды. Олардың екеуі – ұшқыштар В.Чкалов пен С.Леваневский бұл кезде қаза болған еді. 19 адамға бұл атақ олар қайтыс болғаннан кейін берілді.

1939 жылы 1 тамызда КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының «Кеңес Одағының Батыры ерекше атағы туралы қосымша белгілер» жөнінде Жарлығы жарық көріп, 1936 жылы қабылданған, «Батыр атағы бір-ақ мәрте беріліп, екінші рет батырлық көрсеткендерге Ленин ордені ғана беріліп, туған жерінде қола мүсінін орнату» жөніндегі ережеге өзгерістер енгізді. Осы ережеге сәйкес, 1939 жылы 29 тамызда Моңғолияның Халкин-Гол аумағында жапон интервенттерімен болған ұрыста көрсеткен жанқиярлық ерлігі үшін ұшқыштар майор С.Гри­цевец және полковник Г.Кравченко алғашқылар қатарында екінші мәрте Кеңес Одағының Батыры атағына ие болды. 1939 жылы күзде Кеңес Одағының Батыры атағына ие болғандарға алғашқы «Алтын медальдар» беріле бастады. Ең алғашқы №1 «Алтын медаль» ұш­қыш А.Ляпидевскийге бұйырды.

Екінші дүниежүзілік соғыс қарса­ңында КСРО бойынша 626 Кеңес Ода­ғының Батыры болды. Олардың бесеуіне бұл атақ екінші мәрте берілді. Соғыс кезінде – 11 739 адамға батыр атағы берілсе, олардың 3051-іне бұл атақ өлгеннен кейін берілді. Соңғы рет Кеңес Одағының Батыры атағы 1991 жылы 24 желтоқсанда 500 метр су астындағы тереңдікте тәжірибе жасаған 3-ші рангалы капитан Л.Солодковқа берілді. Ал қазақтардан бұл атақты гвардия пол­ковнигі Бауыржан Момышұлы алды.

Жалпы, КСРО кезінде Кеңес Одағы­ның Батыры атағын 12 862 адам алса, оның ішінде, бұл атақ – 3266 адамға өлгеннен кейін берілген. 154 адам бұл атақпен екінші мәрте марапатталса, 9 адамға қаза тапқаннан кейін берілген. Сондай-ақ бұл жоғарғы атақ үш адамға үш мәрте берілген (Буденный, Кожедуб, Покрышкин). Екі адамға батыр атағы төрт мәрте берілген (Жуков, Брежнев).

Батырлар арасында 95 әйел бар, олардың арасында ғарышкер-ұшқыш Савицкая бұл атаққа екі рет ие болған.

Екінші дүниежүзілік соғыста қазақ­стандық 500 жауынгерге Кеңес Ода­ғының Батыры атағы берілген. Соның ішінде 96-сы қазақ ұлтының өкілі деп танылып жүр. Кеңестік идеологияның кесіп-пішуінен өткен осы дерек тарих бетінде шегеленіп қалған. Бірақ уақыт тарихқа өз түзетулерін енгізуде. Біз бүгінгі таңда Кеңес Одағының Батыры атағын алған қазақ жауынгерлерінің тізімін 105-ке жеткізіп отырмыз. Бұл тізім осыдан үш жыл бұрын 103 болатын. Өткен жылдары Екінші дүниежүзілік соғыста Кеңес Одағының Батыры ата­ғын алған қазақ жауынгерлерінің қатары бірден екі адамға толықты. 104-ші батырымыз – кезінде ұлты өзбек болып жазылып кеткен Іният Наурызбаев. 1999 жылы Қарақалпақстанда дүниеден өткен батыр – тек марапаттау қағазын­да ғана ұлты өзбек болып қате жазылып кеткені болмаса, дүниеге қазақ болып келіп, қазақ болып бақиға ат­танған тұлға. 105-ші батыр – Ростов об­лысының Ақсай қаласында дүниеге келіп, Қырым түбегінде ерлікпен қаза тапқан қандасымыз Филипп Рубахо. Ол туралы алдағы уақытта арнайы зерттеу амалдарын жүргізбекшіміз. Ныспысына қарап, орыс демесең, оның туу жөніндегі куәлігінде ұлты қазақ екені көрсетілген. Жалғыз өзі 400-ге жуық неміс солдатын жайратқан мергенге 1944 жылы 22 қаңтарда Кеңес Одағының Батыры атағы берілген. Бірақ ол туралы мәлімет аз. Негізі, балалар үйінде тәрбиеленген болуы керек.

Екінші дүниежүзілік соғыста қазақ жауынгерлері ар мен намысты биік ұстап, ерлігімен ұрпаққа ұран бол­ған ата-бабаларының өсиеттеріне адал, қайт­пас ер халық екенін әлемге әйгілі етті. Сұрапыл соғыс кезінде Украина үшін болған шайқаста – 200, Ре­сей үшін болған шайқаста – 70, Бела­русь үшін болған шайқаста 50-ден астам, Латвия үшін шайқаста – 8, Молдо­ваны азат етуде – 7, Литвада – 6, Эсто­нияда – 1 жер­лесіміз батыр атанды. Қазақстан­дық­тардың ішінде 3 адам екі мәрте батыр атағына ие болды.

Қазақстандықтар Еуропаны азат етуде де жан аямай шайқасты. Мәселен, Польшаны азат етуде – 47, Венгрияда – 22, Чехословакияда – 7, Румынияда – 5, Аустрияда – 3, Югославияда – 2, Гер­манияда – 63 және Жапонияға қарсы соғыста – 3 жерлесіміз Кеңес Одағының Батыры атағына ие болды. Осы кеңес­тік марапаттар иерархиясындағы ең жо­ғарғы атақтан түрлі жағдайда айыры­лып қалғандардың арасында қазақ­стандық батырлар жоқ.

Кеңес Одағының Батыры атағына ұсынылғанымен, түрлі идеологиялық көзқарастарға байланысты қазақстандық жүзге жуық жауынгер тиісті атақтармен марапатталмай қалған. Мәселен, кезінде Ташкент және Алматы қаласының бас архитекторы болған, профессор Малбағар Меңдіқұлов соғыс жылдары саперлер батальонының командирі болған. Жаудың миналап кеткен жолдарын тазарту кезінде көрсеткен ерлігі үшін Кеңес Одағының Батыры атағына ұсынылған. Алайда Жоғарғы қолбасшылық оны «Жауынгерлік Қызыл Ту» орденімен марапаттаған. Невель қаласын азат етуде фашистердің 280 жауынгерінің көзін құртқан мерген, жамбылдық Ыбырайым Сүлейменов те Кеңес Ода­ғы­ның Батыры атағына ұсынылған. Бірақ даңқты жерлесімізге Ленин ордені ғана бұйырған. Полковник Әбілқайыр Баймолдин 100-ші дербес атқыштар бригадасы командирінің орынбасары болып жүргенінде қарамағындағы жауынгерлерді ұрысқа бастап шығып, ерлікпен қаза тапқан. Әскери басшылық оны да батыр атағына ұсынған. 1942 жылы мергендер полкін басқарған шымкенттік Тілеуғали Әбдібеков бір өзі 395 фашисті жер жастандырған. Соғыс кезінде көрсеткен ерлігі үшін батыр атағына ұсынылғанымен, оған да бұл жоғары атақ берілмеген. Сондай-ақ Чехославакия жерінде ерлікпен қаза тапқан мерген қыз, орынборлық Сұлушаш Нұрғожина Кеңес Одағының Батыры атағына ұсынылса да, қолдау таппаған. Ерлігі сол кезде еленбей қал­ған жауынгердің бірі – ақтөбелік Әлеукеш Көбеков. Беларусь жерін азат етуде көрсеткен жанқиярлық ерлігі үшін батыр атағына ұсынылғанымен, марапат өз иесін таппаған. Қызылорда­лық Мұса Рыскелдиев Германияның Франк­фурт қаласы үшін болған ұрыс­та ерлікпен қаза тапқан. Қызыл ізші­лердің тапқан құжаттары бойынша оған Кеңес Одағының Батыры беріл­ген болып шығады. Бірақ іздестіру жұ­мыстарында оның «Қызыл Жұлдыз» орденімен марапатталғаны анықталған. Даңқты армия генералы Сағадат Нұрма­ғамбетовтің қандыкөйлек майдандас досы, жаудың он бес танкісінің көзін жойған Аманша Меңдіғалиев те Кеңес Одағының Батыры атағына ұсынылады, бірақ ол атақ оған да бұйырмаған.

Әскери басшылық батыр атағына лайықты деп тауып, ұсыныс жасаса да, «Даңқ» орденімен төрт рет мара­пат­талған Темірғали Исабаевқа, Бер­линді алғаш бомбалаған Біләл Қалиевке, қазақтың 100-ші ұлттық бригадасының зеңбірекшілері Әбдірахман Бимурзин, Мырзаби Ерназаров, Рымбек Бәйсе­йітовке, артиллерия командирі Балтабек Жетпісбаевқа, саяси жетекші Рашид Жанғожинге, ұрыс кезінде жаудың екі жүз жиырма жеті жауынгерін жер жастандырған Ысқақ Әлиевке, бір ұрыс­та жаудың отыз сегіз жауынгерінің көзін құртып, қырық тоғызын тұтқынға алған Алқар Оңғаровқа, КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаты, полк комиссары болған Хаби Халиуллинге, гвардиялық танк полкінің командирі Ғали Әділ­бековке, Берлинді алуға қатысқан, зең­бірекші Әбен Ахметовке, жаудың он екі танкісінің көзін жойған зеңбірекші Сембай Қалиевке, Беларусьте партизандар штабын басқарған Нұрғаным Байсейітоваға, пулеметшілер взводының командирі Ернияз Сәтовке, Сталинград қаласын қорғауда ерлігімен көзге түс­кен Қожамсейіт Шаяхметұлына, Ленин­град, Курск, Тула қалаларын азат ету кезінде жанқиярлық ерлік көрсеткен Қабыкен Жарылқасынов пен Қотырбай Құдакелдіновке бұл атақ берілмеген.

1965 жылдан бастап Батыр атағы қалаларға да беріле бастады. Сол жылғы 8 мамырда Жеңіс күні қарсаңында КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы «Батыр қалалар» туралы ережені бекі­тіп, ал­ғаш­қы Жарлықпен – Волгоград (Ста­линград), Киев, Ленинград, Мәс­кеу, Одесса, Севастополь қалаларына «Батыр қала» атағын берумен қатар, қала туларына «Алтын медаль» мен Ленин ордені қадалды. Брест қамалына «Батыр бекініс» атағы берілді. Кейінірек батыр қалалардың саны 12-ге жетті. Олардың қатары – Керчь, Новороссийск, Минск, Тула, Мурманск, Смоленск қалаларымен толықты. Бұл да идеология. Соғыстан кейінгі жылдары күй­реген орыс қалаларын қалпына кел­тіру қажеттілігі туды. Ол үшін ортақ қазы­надан мол қаржы бөлу керек еді. Осы­лайша орыс қалалары гүлденіп, көркейді.

Кеңес Одағының Батыры атағы шет мемлекеттердің 44 азаматына бе­­рілген. Олардың ішіндегі жалғыз әйел – А.Кживон қатардағы автоматшы болған. Т.Костюшко – осы атақ­қа ие болған жалғыз поляк жауын­ге­рі. Кеңес Одағының Батыры атағы бе­­ріл­генімен, айырма белгісі ретінде «Алтын медаль» мен Ленин ордені тап­сырылмаған батырлар да бар. Мәсе­лен, Мәншүк Мәметова мен Әлия Мол­дағұловаға «Алтын Жұлдыз» бен Ле­нин ордендері берілмеген. Олардың туыстарына КСРО Жоғарғы Кеңесінің Грамотасы ғана берілген. Осы жолдар авторының кезінде Қазақстанның Ре­сей Федерациясындағы елшісіне Мәншүк пен Әлия апаларымызға тиесілі «Алтын медальға» байланысты жазған хаты нәтиже бермеді.

Кеңес Одағының Батыры атағы берілген адамдар бүкілхалықтық даңқ пен құрметке бөленді. Олардың порт­реттері газеттерге, мектеп оқулық­та­рына басылып, есімдері бүкіл елге танылды. Бірақ бәрі бірдей бұл даңқтың салмағын көтере алмады. Әр уақытта және әртүрлі себептермен 100-ден астам адам құрметті атақтарынан айырыл­ды. Олардың арасында кейіннен батыр атағына қайта ие болғандары да бар. Марапаттауға негізсіз ұсынылуына байланысты 13 адамға Кеңес Одағының Батыры атағын беру туралы жарлықтың күші жойылды. Кеңес Одағының Баты­ры атағынан қандай да бір себептермен немесе қылмыстары үшін 73 адам айырылған.

Кеңес Одағының Батыры атағынан айырылғандарға негізгі айып НКВД қызметкерлерінің ойдан құрастырған «Батырлар қастандығы» жаласы себеп болған. Олардың басым көпшілігі 1941-1942 жылдары сотсыз, тергеусіз атылған. Батырлардың жетеуі генерал дәрежесінде болған. Олардың арасында Батыр атағымен екі рет ма­рапатталған генерал-лейтенант Смуш­кевич те бар. Соғыстың алғашқы айла­рындағы сәт­сіздіктері үшін Кеңес Ода­­ғының Батыр­лары армия генералы Д.Пав­лов пен авиация генерал-майоры С.Чер­ных тұтқындалып, атылып кетті. Командалық құрам арасындағы қуғын-сүргін соғыс біткеннен кейін де Сталин қайтыс болғанға дейін жүргізілген. Же­ңістен соң үш Кеңес Одағының Батыры – маршал Кулик, генерал-полковник Гордов, майор Косса ең жоғары айып – ату жазасын алған. Осындай жаза кесілген 12 Кеңес Одағының Ба­тыры кейін олардың іс-қимылында қылмыстық әрекет болмағандықтан ақ­талған. Олардың ішінде екі мәрте Кеңес Одағының Батыры, авиация гене­рал-лейтенанты Я.Смушкевич, Кеңес Одағының Батырлары авиация генерал-лейтенанты И.Проскуров, авиация генерал-лейтенанты Е.Птухин, авиация генерал-лейтенанты П.Пумпур, авиация генерал-лейтенанты П.Рычагов, авиация генерал-майоры Э.Шахт, генерал-полковник Г.Штерн бар.

Атылған батырлардың арасында жау жағына өтіп кеткен ұшқыштар да бол­ды. Мәселен, аға лейтенант Б.Антилевский және капитан С.Бычковтардың іс-қимылын ақтай алмайсың. Соғыстан кейінгі кезеңде олардың істері бірнеше рет қайта қаралса да, оларды ақтау мүмкін болмады.     

Ермек ЖҰМАХМЕТҰЛЫ