Микроқаржы ұйымдарының мүмкіндігі экономикаға тың серпін бере ала ма?

Микроқаржы ұйымдарын ынталан­дыр­маққа шындап ықыласы ауған Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі қажет болса оларға шағын банк мәртебесін беруге ниетті екенін танытты. Биылғы 1 сәуірдегі жағдай бойынша микроқаржы нарығының 883 субъектісі, соның ішінде 178 микроқаржы ұйымы (МҚҰ), 542 ломбард және 163 несиелік серіктестік Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігінен микроқаржы қызметін жүзеге асыруға лицензия алды. 2021 жылдың 1 наурызындағы жағдай бо­йынша 1024 компания микроқаржы қызметін жүзеге асыру лицензиясын алуға өтініш берген. Бүгінде 25 өтініш қаралып жатса, 99-ы қабылданбаған. Бірақ өтініші кері қайтқандар құжаттарын ретке келтіріп, лицензия алуға қайтадан үміттенуге мүмкіндігі бар. Сынақтан өткен­дер ортақ талапқа бағына бастады.

Агенттік төрағасы Мадина Әбілқасы­мова журналистермен өткен кездесуде Қазақ­стан аймақтарында микроқаржы ұйымда­рын дамыту тұжырымдамасы әзірленіп жат­қанын, аймақтағы микроқаржы ұйымдары «Еңбек» бағдарламасы шеңберінде ШОБ-ты несиелендіруге қатысуы мүмкін екенін айтты.

Бірақ әзірге олардың қандай пайызбен несие беретіні туралы келісім әзірше жасала қойған жоқ. Алайда олардың несие­лендіру пайызы екінші деңгейлі банктерден әлдеқайда төмен болуы әбден мүмкін. Соның нәтижесінде шағын және орта бизнестің әлеуеті көтеріледі деген үміт бар. Ал егер микроқаржы ұйымдарының белгілеген несие пайызы банктерден жо­ғары болса, ашық бәсеке туралы айтудың өзі артық, дейді сарапшылар. Мұндай жағдайда МҚҰ банктердің көлеңкесінде қалып қояды. Жалпы, екінші деңгейлі банктер мен шағын қаржы ұйымдарының жарғылық капиталы туралы мәліметтерді ашық дерек көздерден кездестіру қиын. Дегенмен де бір МҚҰ-ның біржылдық айналымы 200 млрд теңгеден асып кетеді деген мәлімет бар ел ішінде.

Сарапшылар МҚҰ-ның шағын бизнесті қаржыландыруы бұдан ертерек басталғанын айтады. 2019 жылдың көрсеткіші бойынша екінші деңгейлі банктердің шағын бизнесті несиелеуі 71,3%-ға қысқарған. «Ал 2020 жылдың екінші тоқсанында МҚҰ-ның қарыз портфелі 10,7%-ға өсіп, 258,1 млрд теңгені құрады. Ал жыл басынан бері бұл көрсеткіштер 37,6%-ға жоғарылаған», деп хабарлайды Ranking.kz.

Жалпы алғанда, елімізде микронесиелер 2016 жылдан бері тоқсанына орта есеп­пен 10,5%-ға өсуде. Ұлттық экономика министрі Әсет Ерғалиев мамыр айының ба­сында микроқаржы ұйымдары (МҚҰ) мем­лекеттік несиелер беретінін, екінші жар­ты­­жылдықта жұмыспен қамтудың жол кар­та­сы бағдарламасы бойынша шағын несие­леу де басталатынын мәлімдеді.

Ұлттық банк те, Үкімет те бұл шешімді әб­ден ойланып барып қабылдаған сыңай­­лы. Сарапшылар былтыр пандемия екі өкпе­ден қысып тұрған кезде пост­­кеңес­тік елдерде микроқаржы ұйым­дарына қатыс­ты көптеген дерек тір­келгенін айтады. Мыса­лы, 2020 жылдың науры­зы мен қыркүйек айы аралығында Қазақстанда және Ресейде ресми түрде тіркелген МҚҰ саны еселеп өскен. Ұлттық банктің мәліметтері бойынша, 2020 жыл­дың алғашқы жартысында Қазақстанда микроқаржы ұйымдарының саны 23 компанияға артқан. Нақтырақ айт­қанда, әр екі апта сайын бір МҚҰ пайда болып, халықтың несиелік тәуелділігіне шындап қауіп төндірген екен.

Қаржыгер Бейсенбек Зиябеков МҚҰ «тәбетінің» шектен асып кеткені де, олар­дың жұмысына шектеу қойылмай кел­гені де тренд тақырып болғанын еске алды. Жағдай ушығып кеткені сонша, халықтың қарыз жүктемесін азайту туралы Мемлекет басшысының тапсырмасынан кейін Ұлттық банк жыл соңына дейін несие беруге бақылауды күшейтті. Экономист-қаржыгердің айтуынша, Үкімет пен Ұлттық банк ішкі нарықтың талабына сай келмейтін МҚҰ жұмысын шектеу арқылы «әлеуметтік апаттың» алдын алған. Енді Ұлттық банк бұл мәселені заң жолымен реттеп, оның мүмкіндігін ауылға қарай бейімдейтін заң жобаларын қарастыруы керек, өзге жол жоқ. Себебі ішкі нарық кішігірім банктерден «белі қайысып» тұр­ған кезде де агросектордың күре тамы­рына қан жүгіре қойған жоқ. Екінші дең­гейлі банктер де, МҚҰ да осы саланы да­мытуға да, қаржыландыруға да құлықты бол­мады. Банктердің саны қысқарып, бір-біріне жұтылып жатқан қазіргі кезде ауыл­дағы ШОБ-ты қаржыландыру мәселесі де ушығып кететіні даусыз.

Нарықтағы үлесі мен рейтингісіне қа­рамастан, Қазақстанға кез келген банк керек екенін сарапшылардың бәрі құптайды. Бірақ оған қалай қол жеткізуге болатыны әзірге белгісіз. «Мысалы, Ресейдің Орта­лық банктің шешімі бойынша, банктер капиталының мөлшеріне қарамастан, екі санатқа бөлінеді. Капиталы 1 млрд рубльден асқандары Орталық банктен базалық лицензия алады, ал қалғандары әмбебап жағдайда жұмыс істейді. Базалық лицензия алған банк­тер Ресейдің барлық аймағында жұмыс істейді және жергілікті әрі шетелдік клиенттерге стандартты өнім түрлерін ұсына алады. Бізге де МҚҰ-лардың жұмысы­­на қатысты осындай айқындылық керек», ­дей­ді Бейсенбек Зиябеков.

Банктердің жұмысын заңдастырып берген заң жобасы Ресейде 2018 жылдың сәуір айында қабылданған. Ол 2019 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енді. Қазір көрші елде МҚҰ мен ЕДБ банктердің тандемінде құпиялылық жоқ. Сарапшылар мұндай заң біздің елге де керек екенін және бұл заңды микроқаржы ұйымдарын шағын банктерге айналдыру туралы шешім шығарғанға дейін қабылдау қажеттігін айтып отыр.

Ұлттық банк пен жоғарыда аталған агент­тік бұл ұсынысты халықаралық ұйым­дардың тәжірибесін ескеріп, қабылдаға­­нын айтып отыр. Батыс елдерінің тәжірибе­сі­не ден қойсақ, МҚҰ-ның негізгі бағыты азаматтардың қаржылық ресурстарға қол­жетімділігін кеңейту, сол арқылы кедейлік деңгейін төмендету екен. Ал елі­міз­дегі МҚҰ несиесі олардың қапи­та­лына қарай өзгеріп отырады. Бірақ кейбір қар­жы ұйымдары 4 пайызбен де несие беруге мүмкіндігі бар.

Бейсенбек Зиябековтің пікірінше, ішкі нарықта жүздеген банк жұмыс істеген тұс­та да ШОБ әлеуеті көтеріле қойған жоқ. Де­мек, алдағы уақытта жаңа МҚҰ нары­ғын транс­формациялау кезінде қаржылан­ды­ру те­тіктерін барынша жетілдіру қажет. «Қа­­зір қаржы нарығында несие беретін ұйым­­дар көп. Тіпті аудан, облыс әкімдіктері жа­ны­нан құрылған әлеуметтік кәсіпкерлік кор­по­ра­циялар да ШОБ-ты несиелендірумен айналысады. Бірақ оның нәтижесі туралы ойланып жатқандар аз. Экономиканы қар­жыландыру осылай бағдарсыз жалғаса беретін болса, күндердің күнінде облыс әкім­дері жанынан проблемалы несие мә­селесімен айналысатын департамент ашу­ға мәжбүр боламыз», дейді Б.Зиябеков. Сарапшы МҚҰ-ның жаңа мәртебесі туралы Үкімет те, Ұлттық банк те нақты тұ­жырымға келмегенін де қаперге салып өтті. Тиісті орындардың сүзгісінен өткендердің бәріне бірдей банкке айналу мүмкіндігі бұйыра бермейді.

Сарапшылардың айтуынша, микро­қаржы ұйымдарының мүмкіндігін ШОБ пен ауыл шаруашылығын қаржыландыруға бұра алмасақ, ештеңе өзгермейді. Банкке айналудан үміті бар қаржы ұйымдарында ішкі нарықтың салалық сегменттерінің тілін білетін мамандар отыруы керек.

Екіншіден, нарықтың осы сегментінің қанша пайызы Қазақстанға тиесілі екені туралы мәліметтер әрқилы. «Қазірдің өзінде МҚҰ-ның басым көпшілігі «көлеңкеге» ке­тіп қалды дегенді ести бастадық. Оларды әлем­нің қай бұрышынан және кімдердің басқарып отырғанын анықтау қиын. Олар­дың жұмысын шектеу құзыретін сақтап қал­масақ, ішкі нарық қосарланған МҚҰ-ның қыспағында қалады. Қазақстанда микрокредиттер нарығы өсе береді. Ойыншылар саны артып, несие алу шарттары икемді болады. Менің ойымша, жақын арада ғаламтор арқылы шағын несие беретін субъектілерге де қиын тиді. Олар қарыз алушыға өзін бейнеформатта көрсетуі керек деген функция енгізуі мүмкін. Біз осындай жүйе арқылы ғана МҚҰ-ның рейтингісін сақтап қала аламыз», лейді Б.Зиябеков.

EXANTE халықаралық инвести­ция­лық компаниясының сарапшысы Андрей Чеботарев шағын банктерге айналудан үміті бар МҚҰ ең алдымен талапқа бағынуы тиіс екенін айтады. Себебі Қаржы нарығын реттеу агенттігі де, Ұлттық банк те дәл қазір ішкі нарықта жұмыс істеп жатқан банктердің көбеюіне мүдделі болып отыр. ДСҰ шарттары бойынша елге шетелдік банктер келеді деген үміт әзірге ақталмады. Енді ашық нарықта өз мүмкіндігімізге ғана сенуден өзге амал қалмағанын Ұлттық банк түсініп отыр. Себебі соңғы жылдары жұмыс істеп жатқан банктер саны қысқарып кетті.

«Бұл жерде МҚҰ-ның шағын банктерге айналуына кімнің мүдделі болып отырға­ны маңызды. Дәл қазір Агентттік мүдделі. Себебі Қазақстанда жұмыс істеп жатқан микроқаржы ұйымдарының бәрі бірдей азулы ойыншы емес. Ал қазір олардың саны көбейгені оң жамбасқа дөп түскен ұсы­ныс болып тұр. Олардың клиенттермен жұмыс істеу тәжірибесі жетеді. Бизнесті қаржыландыруда да тәжірибесі бар. Ішкі нарықта реттелетін, тұтынушы үшін қыз­мет көрсетудің жоғары деңгейімен және тәуе­келдің төмен деңгейімен ерекшеленетін жаңа МҚҰ нарығы қалыптасады. МҚҰ-лар экономиканы несиелендіруге ниетті бол­са, қаржылық саясатын Ұлттық банк пен Қаржы нарығын реттеу және дамыту агент­тігі (ҚНРДА) талаптарына қарай бе­йім­деуден басқа жол жоқ. МҚҰ осы күнге де­йін жұ­мысын жөндемді жүргізе ал­ма­ған ЕДБ-ден ерекшелене алмаса, бұл тақы­­рып­ты қоз­ғай берудің қажеті жоқ», дейді Андрей Чеботарев.

Сарапшылардың пікірлерінен ұққаны­мыз, МҚҰ-ның банктерге трансформа­циялануы бірер жылда аяқталмайды. Күні кеше ғана елімізде банктік, микроқаржылық және коллекторлық қызметті реттейтін заңға өзгерістер мен толықтырулар енгі­зілді. МҚҰ мен банктер туралы қабыл­данатын шешімдер осы өзгерістер бойынша жүйеленбек. Демек, «жаңа МҚҰ нарығы» осыған дейінгілерден ерекше болатын шығар деген үміт бар.

АЛМАТЫ