Эйнштейннің фотосын тоңазытқышқа жабыстырып қойыпты. Әжем ғой баяғы, ырымшыл. Көрші үйдің баласы Берлинге барып келгелі апам осы бір «оқымысты шалды» айналсоқтап шықпайды. Немеренің тұңғышы болған соң ба, әйтеуір болашағыма немкетті қарамайтын әдеті. Онысын жатқа білемін. Әйтсе де тілін иегіне дейін созған «шалды» маған несіне үлгі етеді екен. Түсінсем бұйырмасын. Енді қараптан қарап отырмай, Эйнштейннен әжемді қызғанатын болдым. Әрі-бері өткенде құлағымды екі жаққа қарай соза тартып, мен де тілімді шығарамын. Әй, содан ғалым болғанымды қайдам, қалқан құлақ бола жаздағаным есімде.
Сөйтсем, данышпан Эйнштейн тілін маған емес, күллі адамзатқа қарап шығарыпты ғой. «Мықты болсаң, мендей болып ал» дегені. Рас қой. Ұқсап бағуға тырыстық, шопанның атын бәйгеге қосқанымен ұзаққа шаппайды екен. Ұқтық та, қаламға серт еттік. Енді, ол өз алдына бөгенайы бөлек әңгіме. Мәселе Эйнштейннің әрекетінде болып отыр.
Суретке түсуді ұнатпайтын ғалымды қоярда қоймай нысанаға алған фотографқа ерегісіп істеген ісі әлемді әбігерге салып қойған жоқ па? Бірі – мұнысын таза ақымақтық десе, бірі – сол фотодан астар іздеп әлек. Бірақ неміс перзентінің бір білгені бар-ау. Әйтпесе бұлай жасамасы анық қой.
Жә, жүргенге жөргем ілігеді дегендей, бертін келе бұл туындының тарихына да жолық- тық. Сөйтсек жорамалымыз бекер емес екен. 1951 жылы 72 жастағы Альберт Эйнштейн өзінің туған күнін Принстон университетінде атап өтеді. Аты әлемге мәшһүр ұлы ғалымның меншікті мерекесімен құттықтауға сол заманның зиялы қауымы түгелдей жиналады. Думанды кеш ұзаққа созылса керек, қартайған физик қаумалаған халықтан қашпақ болып, жиын аяқталмай жатып үйіне қайтуды ұйғарады. Көлігінің артқы орындығына отырғалы жатқанда, кенеттен есікті фото-журналист Артур Сассе жұлқа ашады. Жансебіл фотограф қолындағы фотоаппаратымен соңғы рет кеш иесін объективке тартуға оқталады. Кеш бойы жыпылықтаған сәулелерден ығыры шыққан Эйнштейн осы жолы ерекше қалыпта түсуді ойласа керек. Лезде камераға қарап, таңдайын соза тілін шығарады. Десе де атақты физик артынан райынан қайтып, әрекетінің әбестік екенін ұғады. Оның үстіне камераның осы сәтті тартуға жылдамдығы жетпейтініне сенімді еді. Бірақ сол заманда Contax III аппаратының қас-қағым сәтті қағып алуға қауқары жететін. Бәрі кеш еді. «Құланның қасуына мылтықтың басуы» дегендей, Артурдың атақты туындысы осылай өмірге келеді.
Енді өзіме келейінші. Суреттің қызығын сосын айтамын. Ақыры тоңазытқышқа жабысқан магниттің әуеніне төңкеріле жүріп физика пәні мұғалімінің ең үздік шәкірті болып шыға келдім. Оған дейін мектепішілік тәп-тәуір ақын болатынмын. Тіпті аудандық, облыстық білім аламанында атой салып, ауылдың абыройын көтеріп жүрдім. Кейін әжем асыра сілтеп «Эйнштейнім менің» деп еркелететінді шығарды. Сөйтіп жүргенде республикалық білім олимпиадасына жолдама алып, ауданның намысын Алматыға барып қорғайтын болдым.
Не керек, ауылда әжем мен Эйнштейн қол бұлғап қала берді, ал біз алып шаһарға аттандық. Бұл дода оңай емес екен, екінші орын бұйырды. Жаман нәтиже емес, әрине, бірақ үнемі жеңіске жетіп үйренген әдетім сағымды сындырды. Біраз уақыт өзіме келе алмадым. Ақыры көңілім құлазып жүргенде әдебиет пәнінің мұғалімі иемденіп кетті ғой. Эйнштейнге қолымды бір сілтеп, өлеңге біржолата ойыстым. Содан бері ұлы физиктің суретін көргенде, сәл-пәл ғалым бола жаздағаным есіме түседі, басқа бізді байланыстыратын түк жоқ. Оныншы сыныпқа дейін озат оқушы болғанымды айтпай-ақ қояйын. Мақтанғандай болам ғой. Енді жаңағы сурет жайын жалғастырайын.
Кәсіпқой фотограф сәтті түсірілімге кішкентай балаша қуанады. Бұл туындының баспа бетінде «бомба» болатынына бек сенімді еді. Алайда бас редактор тілін безеген ғалымның суретін шығаруға тыйым салады. Тап мұндай материал журналға абырой әкелмей-ақ қойсын дегендей теріс қарайды тағы. Неге дейсіз ғой? Себебі Нобель сыйлығы лауреатының әнтек ісі ертең үлкен жанжалдың ұйытқысы болатынына сенімді болса керек.
Автор қайтсін, меселі қайтқан соң, аталған суретті Эйнштейннің өзіне жібереді. Неміс ғалымы осы сәтте өзінің бала кейпін қайта көргендей болып, ішек-сілесі қата күледі. Риза болғаны соншалық, фотографтың туындысын жоғары бағалайды. Ол ол ма, бас редакторға өзі хабарласып, суретін журналдың мұқабасынан беруін сұрайды.
Редактор не істесін, ұлы ғалымның өзі қоңырау шалып, өтініш білдірген соң, жалма-жан айтқанын орындайды. Міне, содан бастап ұлы физиктің фотосы әлемді шарлап кетеді. Ең қызығы ол емес, бұдан кейін әпербақан ғалым өзінің тілін шығарып түскен белгілі суретін достарына ашық хат ретінде жолдайтын болған екен. Мұны әріптестері құрметпен қабылдаған көрінеді.
Ал мен ше, Эйнштейнмен ерегісемін деп сәл болмағанда ғылым жолын қуып кете жаздадым. Маған сол керек пе еді? Әй, біреу естісе мазақ қылатыны анық. Кейде ойлаймын, қазір дүниені технократтар билеп тұрған шақта, менің әдебиетке әуес болғаным сол шақта мақтау қағазына мұқтаж әдебиет пәнінің мұғалімінен басқа ешкімге қажет болмаған-ау. Өзіме өкпелеймін, сосын ұстазыма. Эйнштейн болмасам да, ең құрымағанда ЕҰУ-да лекция оқып отыратын едім ғой. Эхх...