Ресей Ғылым Академиясының корреспондент-мүшесі, филология ғылымдарының докторы Федор Успенскийдің пікірінше, байырғы ата-бабаларына барынша мән беру немесе түпкі тегінің кім болғанын анық білу –тек ортағасырлық викингтерге ғана емес, бүгінгі скандинавиялықтарға да, оның ішінде, әсіресе, исландиялықтарға етене жақын құндылық.
Себебі халқының саны тым аз болғандықтан болуы керек, бүгінгі исландиялықтардың көпшілігі өздерінің түпкі ата-тегі мен генеалогиялық тамырын Х ғасырда өмір сүрген әйгілі исландиялық термеші әрі қиссашы Эгиль Скаллагримссоннан (Egill Skallagrímsson) немесе ескі замандарда өмір сүрген белгілі бір айтулы тұлғадан таратуды жөн санайтыны айқын байқалады. Бұл үрдіс бүгінгі Исландияда ешқандай мін болып саналмайды. Керісінше, мұндай дәстүр исландиялық қисса айтушылар мен термешілер үшін де, олардың тыңдармандары үшін де өте бағалы әрі өткен тарихты қайта тірілтіп, оны бүгінгі күнмен жалғастыратын ең оңтайлы құралға айналып кеткені көрініп тұр және бұл үрдістің өз халқымыздың арасында да дәл солай бағаланатыны белгілі.
Әр азаматтың түпкі генеалогиясы мен ата-баба шежіресін ұлықтауы Скандинавияда, әсіресе, орта ғасырларда үлкен басымдыққа ие болған. Бірде-бір жиын қиссасыз немесе шежіресіз өтпегенге ұқсайды. Өйткені ондай басқосуларға халық, біріншіден, қиссалардағы кейіпкерлер мен есте жоқ ескі замандарда болған елеулі оқиғалар арқылы өз тарихы мен салт-дәстүрлерінен құнды деректер мен мәлімет алу үшін, екінші жағынан, өздерінің түпкі генеалогиялық тегін танып-білу үшін және сондай мәліметтер арқылы өздерін де өзге жұртқа таныту үшін барған. Бір сөзбен айтқанда, генеалогиялық желі мен халық шежіресі сол кездегі қоғамның ең басты ұйытқысы мен темірқазығы болған. Сондықтан да, қиссашылар мен термешілер ешбір қате жібермеуге тырысқан. Себебі халық жадында сақталып қалған тарихи құндылықтар еш бұрмаланбай, бәз қалпында жетсе, тыңдаушылар да мақтаныш сезіміне бөленіп, термешілер мен қиссашыларға өз қазағымыздың арасындағы сияқты, үлкен құрмет көрсетілген.
Ал кейде генеалогия мен шежіренің әдеби дәстүр шеңберінен шығып кететін кездері де болған. Мәселен, бір қиссада норвегиялық Сверрир есімді король Норвегия тағы үшін сайысқа түскен кезінде, аймақтарды аралап, халықпен жүздесу барысында электоратты өз жағына тарту мақсатында әлгі жиында болашақта халықтың пайдасы үшін өзі іске асыратын іс-жоспарлары туралы тыңдаушылардың жүректерін баурайтын жалынды сөз сөйлеудің орнына, өзінің Гунхильд есімді анасының генеалогиялық шежіресін тәптіштеп айтып беруге тырысқан көрінеді. Оның сөзіне құлақ түрген электорат болса, өздерінің Сверрирдің анасымен қай жағынан туыс екенін немесе оның қадір-қасиетінің қай тұстары өздеріне жақын келетінін топшылап, болашақ корольдің генеалогиясы мен ата-баба шежіресінің өздерімен қаншалықты алыс-жақын екенін бажайлаумен болған.
Исландия тарихының атасы саналатын «Исландиялықтар туралы кітап» атты туындының авторы – священник Анри Торгильсон өз шығармасында Исландия аралына халықтардың о баста қалай келіп қоныстанғаны, Христиан дінінің қалай енгені, шіркеу институттары және епископтардың келуі жайында жан-жақты мәлімет бере келіп, сөзін «Кітабым осымен тәмам болды» деп аяқтаған көрінеді. Ал шын мәнінде автор кітабын солай аяқтадым дегенімен, жазуын әрі қарай жалғастырып, екі генеалогиялық шежіреге көсіле тоқталған көрінеді. Олардың біріншісі – төрт исландиялық епископтың генеалогиясы жайындағы мәлімет. Бірақ олардың екеуі өмірден өтіп кеткен епископтар болса, қалған екеуі Анри Торгильсонға кітап жазу кезінде әртүрлі ақыл-кеңес берген бастықтары екен. Анри Торгильсон екі епископқа берген көмектері үшін жай ғана алғыс айтса да немесе кітап соларға бағышталады десе де жеткілікті болар еді. Бірақ олай етудің орнына Анри Торгильсон епископтардың генеалогиясын тарқату арқылы оларды Исландияға ең алғаш келіп қоныстанған ең даңқты тұлғалар ретінде тым асқақтатып жіберген көрінеді.
Осымен ғана шектелмей, Анри Торгильсон ендігі жерде адам түсініп болмайтын қайдағы бір Ингви Конунг Тюрков есімді жержүзіне билік жүргізген конунг, яғни король мәртебесіндегі мифологиялық кейіпкердің генеалогиясын тұқым-тұяғына дейін жіліктеп, өзіне дейінгі ұзақ-сонар шежірені шұбырта жөнеледі. Бұл генеалогия ең соңында мынадай сөздермен аяқталады: «...менің әкем Торгильс, ал оның ұлы – мен – Анри боламын». Қалай болғанда да, бұл шежірені аяғына дейін тыңдаған немесе оқып шыққан кез келген адамның жадына Анри Торгильсонның автографы жазылып қалғаны күмән тудырмайды. Демек ол өзінің әлгі кітаптың авторы екендігін дәлелдеу үшін басқа әдіс таппаған сыңайлы. Ол – ол ма, Анридің негізгі нысанасы – өз оқырмандарына өзінің генеалогиялық тегінің соншалықты биік немесе әлеуметтік мәртебесінің соншалықты жоғары екенін дәлелдеу, яғни ата-бабаларының Құдай емес, бірақ Құдайдан былай емес болғанын қаламына ерік бере отырып, фантастикалық эпитеттерді қою жағып, барынша дәріптеу болғанын байқамау мүмкін емес.
Сонымен, скандинавиялық генеалогия – тек өткен тарихқа жасалған экскурс қана емес, ол сонымен қатар шежіре таратушы адамның бүгінгі болмыс-бітімінен бастап, содан соң ұзын-сонар баспалдақтармен ұрпақтарынан-ұрпақтарына төмендей отырып, шежіре иесінің өткен замандардағы ата-бабаларының даңқты бейнелері мен айтулы іс-әрекеттерін моншаққа тізгендей етіп, көркем тілмен әрі мақтаныш сезімімен баяндау. Демек скандинавиялық генеалогия – өткенді тірілте отырып, оны бүгінгі күнмен жалғау, басқаша айтқанда, кешегі мен бүгінгінің арасына көпір салу. Сондай-ақ қандай шежіре болсын, онда ең алдымен шежіре иесінің ата-бабалары барынша дәріптеледі, алайда ең соңында сол шежірені айтып отырған адамның өзімен шектеледі.
Бұл фактор, яғни екі бағытты генеалогиялық шежіре скандинавиялықтар үшін аса маңызды, өйткені ол кешегі мен бүгінгіні жалғайтын көпір болғандықтан, аудитория санасында күллі туыстық байланыстарды сол шежіренің кейіпкерлері аталған сайын үнемі тірілтіп отырады. Міне, сондықтан да, скандинавиялық шежірелер әдетте сансыз көп кейіпкерлердің есімдеріне толы болады және тарихи шындықтан хабар береді.
Айталық, теңіз сапарлары кезінде кездесіп қалған екі конунг ең алдымен жөн сұрасу арқылы шежірелерін сілтеме жасай отырып, бір-біріне туыстығы бар-жоғын әбден анықтап алғаннан кейін ғана достасып, не болмаса жат екенін біліп, өз жөніне кететін болған.
Демек генеалогия мен шежіренің басты мақсаты – тек өткенді тірілтетін фактор ғана емес, сонымен қатар олардың екінші қызметі адамдардың туыстық қарым-қатынастарын арттырып, бір-біріне сүйеу болатын белсенділігін жандандыратын өте маңызды мәдени-әлеуметтік кілт болып саналды. Тіпті Ресей жеріне кетіп, сонда қоныстанып қалған скандинавиялықтардың өздері де қаншалықты орыстанып кеткеніне қарамастан, алыстағы Отандарымен қатынастарын үзбей, егер қиындық туа қалса, варягтар деп аталып кеткен қандас туыстарын паналайтын болған. Тіпті әулие Владимирдің өзі де толыққанды орыс князіне айналып кетсе де, байырғы викингтік қасиеттерін сақтап қалғаны белгілі.
Тағы бір ерекше назар аударатын фактор мынау: есте жоқ ескі замандарда Скифиядан аттанған байырғы скандинавиялық викингтердің генеалогиялық шежіре қалыптастыру үрдісі мен қазақ халқының шежіре қалыптастыру үрдісінің арасында өте үлкен ұқсастықтар бар екені және олардың мақсат-мүдделері мен атқаратын қызметінің бір-бірінен аумайтындығы, сондай-ақ ол арада мыңдаған жылдар өтсе де, Скандинавияға Скифиядан аттанған халықтар мен Скифияның бүгінгі мұрагері болып табылатын қазақ халқының арасындағы тарихи, этнографиялық, лингвистикалық және генетикалық байланыстарды бұрынғыдан бетер нығайта түсетін ғажап этномәдени құндылық екені даусыз. Демек қазақ халқының «Жеті атасын білмеген жетесіз» деген қанатты сөзінің астары өте терең екені дәл осы тұста ерекше байқалады. Осы тұрғыдан келгенде, тіліміздің сөздік қорында тұрған «байдалы тұрмақ, бас қайғы» деген сөз тіркесінің түпкі мағынасының күңгірттеніп, бүгінгі таңда архаизмге айнала бастағанының салдарынан кейде ауызекі тілде «байтал түгіл, бас қайғы» болып айтылып жүргені де ойландыратын мәселе. Ал шындығында, есте жоқ ескі замандарда қазақ арасында елге айрықша қадірлі әскербасы, иә болмаса әйгілі көсем немесе абыз немесе аса қадірлі ақсақал дүниеден озса, олардың артында қалған ұрпақтары қайғырып, әдетте қалыптасқан дәстүр бойынша, басындағы байдалыларын (бұрымдарын) кесетін болған, сол сияқты марқұмдардың көзі тірісінде мініп жүрген аттарының жал-құйрықтары да қоса күзелетін болған. Тарихи ақпараттардан белгілі болып отырғандай, байырғы викингтердің батыр тұлғалары да байдалы (бұрым) өсіргені анық байқалады.
Енді Wikipedia еркін энциклопедиясында келтірілген байырғы викингтердің генеалогиясына қатысты Borr деген тақырыппен викингтердің мифологиясына қатысты ағылшынтілді мақалада келтірілген мына бір ғажап факторлар мен олардың қазақ тіліне тәржімеленген мәтіндеріне назар аударалық.
Borr
From Wikipedia, the free encyclopedia
In Norse mythology, Borr or Burr (Old Norse: ‘son’, born; sometimes anglicized Bor, Bör or Bur) was the son of Búri. Borr was the husband of Bestla and the father of Odin, Vili and Vé. Borr receives mention in a poem in the Poetic Edda, compiled in the 13th century from earlier traditional material, and in the Prose Edda, composed in the 13th century by Icelander Snorri Sturluson. Scholars have proposed a variety of theories about the figure. Bor is also one of the most powerful gods even capable of surpassing Odin.
[Қазақша аудармасы: Скандинавия мифологиясында Борр немесе Бурр (ескі норвегиялық «туылған ұл» деген ұғымды білдіреді. Ағылшынша Bor, Bör or Bur) Бөрінің ұлы болған. Борр Бестланың күйеуі және Один, Вили және Веннің әкесі болған. Бөр ХІІІ ғасырда дәстүрлі жолмен жазылған «поэтикалық Эдда» өлеңінде және ХІІІ ғасырда исландиялық Снорри Стурлусон жазған прозалық Эддада айтылған. Ғалымдар бұл тұлға туралы көптеген теориялар ұсынды. Бөр – сонымен қатар Одиннен асып түсетін ең күшті құдайлардың бірі.]
Borr is mentioned in the fourth verse of the Völuspá, a poem contained in the Poetic Edda, and in the sixth chapter of Gylfaginning, the second section of the Prose Edda.
[Қазақшасы: Борр «Вөлюспаның» төртінші өлеңінде, поэтикалық Эддадағы өлеңде және прозалық Эдданың екінші бөлімі «Гильфагинингтің» алтыншы тарауында кездеседі:
Borr is not mentioned again in the Prose Edda. In skaldic and eddaic poetry, Odin is occasionally referred to as Borr’s son.
The role of Borr in Norse mythology is unclear. Nineteenth-century German scholar Jacob Grimm proposed to equate Borr with Mannus as related in Tacitus’ Germania on the basis of the similarity in their functions in Germanic theogeny. The 19th century Icelandic scholar and archaeologist Finnur Magnússon hypothesized that Borr was «intended to signify [...] the first mountain or mountain-chain, which it was deemed by the forefathers of our race had emerged from the waters in the same region where the first land made its appearance. This mountain chain is probably the Caucasus, called by the Persians Borz (the genitive of the Old Norse Borr)]...
[Қазақша тәржімесі: Борр прозалық Эддада бұдан былай аталмайды. Скальдикалық және эддалық поэзияда Один кейде Боррдың ұлы деп аталады.
Скандинавия мифологиясындағы Боррдың рөлі түсініксіз. ХІХ ғасырдағы неміс ғалымы Джейкоб Гримм Боррды Маннуспен теңестіруді ұсынады. Бұл Тациттің «Германиясында» сипатталғандай, олардың неміс теогениясындағы функцияларының ұқсастығына негізделген. Ал ХІХ ғасырдағы исландиялық ғалым және археолог Финнур Магнуссон «Борр»деген атау «алғашқы тау немесе тау тізбегі» деген ұғымды білдіреді дей келіп... «біздің нәсіліміздің ата-бабалары бірінші жер пайда болған аймақтағы сулардан пайда болған алғашқы тау немесе тау тізбегі. Бұл тау сілемі, бәлкім, парсылардың Borz деп аталатын Кавказ тауының атауы болуы ықтимал»].
References/Cілтемелер:
Brodeur, Arthur Gilchrist (transl.) (1916). The Prose Edda by Snorri Sturluson. New York: The American-Scandinavian Foundation. Bellows, Henry Adams (1923). The Poetic Edda. New York: The American-Scandinavian Foundation. Finnur Magnússon (1824). Eddalaeren og dens oprindelse, Vol. I. Grimm, Jacob (1883). Teutonic Mythology, Vol. I. London: G. Bell and Sons. Lindow, John (2001). Handbook of Norse Mythology. Santa Barbara: ABC-CLIO. Lorenz, Gottfried (1984). Gylfaginning. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft. Mallet, M. (1847). Northern Antiquities. London: Henry G. Bohn. Nordal, Sigurd (1980). Völuspá. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft. Simek, Rudolf (1988). Lexikon der germanischen Mythologie. Stuttgart: Alfred Kröner. Simek, Rudolf (2007) translated by Angela Hall. Dictionary of Northern Mythology. D.S. Brewer. ISBN 0-85991-513-1 Thorpe, Benjamin (1851). Northern Mythology. London: Edward Lumley.Көріп отырғанымыздай, байырғы викингтердің мифологиясында олардың құдайы саналатын Один – Bör, яғни Бөрінің ұлы екені айқын көрсетілген. Ендеше, тек түркітілдес халықтардың тотемі (тегі) саналатын бөрі байырғы Скифиядан немесе бүгінгі Қазақстан жерінен үдере көшіп, Скандинавияға қоныстанған ежелгі викингтердің де түпкі тегі екені жоғарыдағы энциклопедиялық анықтамадан анық байқалып тұрғанын жоққа шығаруға болмас. Ал ХІХ ғасырдағы исландиялық ғалым мен археолог Финнур Магнуссон болса, мүлт кетіп, «Борр, Bör, Bur »деген атаулардың түпкі мағынасы Бөрі екенін аңғара алмаған, сондықтан да олар әлгі сөзді «алғашқы тау немесе тау тізбегі» деген ұғымға теліп, оның этимологиясын парсы тілінен іздеген. Бұл қателіктері үшін ол ғалымдарды жазғыруға да бола қоймас, өйткені академиялық ғылымда көптен қалыптасқан қағида бойынша, байырғы Скифия тек Иранмен байланысты, ал скифтердің түпкі тегі парсылар деген теріс ұғым қалыптасқанын ұмытпағанымыз жөн. Ал бүгінгі ғылым ол қағиданың жалған екендігін, яғни байырғы Скифияның бүгінгі Қазақстан екенін де, сол территорияны әлімсақтан бері мекендеп келе жатқан халықтың қазақтар екенін де толық мойындайды.
Әділ АХМЕТОВ,
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Халықаралық
жоғары мектеп ғылым академиясының академигі