Әділеттілікті дұрыс түсінеміз бе?

Ал бізде оның орнына отыз жыл бойына айтылып та, қолға алынып та келе жатқан нарықтық қатынастарға қарамастан, жөнді болса да, жөнсіз болса да адамдар өзінен басқаның барлығын кінәлауға әуестеніп алды. Жалақының жетіспеуі, ипотека мен несие, көпбалалы отбасы сияқты та­қы­рыптар қоғамда үлкен және тұ­рақ­ты түрдегі мәселеге айналып отыр. Жәрдемақыны көтеру, ешбір негізсіз несиелерді кешіру, кредиттің пайыз­дары өсті екен деп қызметкердің жұ­мысының ауқымы өспесе де жа­ла­қыны көтеру талаптары осы күнге дейін айтылып жүр. Үлескерлер мен ипотека алғандар, көпбалалы ана­лар­дың митингілері тыйылар емес. Бұған мемлекеттік мекемелердің қыз­метшілері де үн қосуда. Бәрінің ай­татыны бір-ақ нәрсе – әлеуметтік әді­лет­тілікті орнықтырып, сақтау.

Ол үшін қажырлы, сапалы еңбек етіп, мемлекетке міндетті салықтарды төлеп, тұрақты түрде өзінің зейнетақы қорын толықтыру қажет екендігін біле тұра, оны түсінгісі келмейтіндердің қарасы көбейіп барады. Әлеуметтік төлемдер төленіп, тиісті қор жиналмаса, мемлекет несімен жалақы мен жәр­демақының көлемін өсірмек? Аза­маттар еңбекқор болса, өнімді еңбек етсе, еңбегіне қарай жалақысын алып, соған объективті түрде баға бере алса, көп нәрсе орнына келер еді. Ал егер адам білім мен маман ретіндегі біліктілігін арттырып, қызметі өсіп жатса, жеке кәсіппен айналысса, тиі­сінше табысы да ұлғаятындығын ұғынған кезде бос сөзден аулақ жүрер еді. Өйткені неге баға берілсе де, нені және кімді сынау керек болса да, ең ал­дымен, сол сұрақтарды әркім әуелі өз­іне қойып, оның байыбына барғаны дұрыс.  

Әйтпесе, біздің қоғамда әділет­ті­лікті талап ете тұрып, жеңілсе де әдетте ең заңды деген сот шешімімен де келіспей жатады. Сайлау, егер оның барысында «өз» адамдары жеңіске жетпесе, адал және әділетті деп мойындалмайды. Мемлекет тұр­ғын­дарды нарық экономикасының заңымен өмір сүріп, той жасау үшін қайтаруға шамасы келмейтін несие алмауға шақырса да оған кейбіреулер құлақ аспауда. Кейбір азаматтардың мемлекетті алдап, өздерінің әлеуметтік жағдайын әдейі нашарлатып, атаулы көмек алғысы келетіні де кездеседі. Тұрғындар сот жүйесі мен құқық қорғау органдарына сенбейді, ал егер өзіне қатысты бірдеңе бола қалса, онда сол органдарға жүгінеді. Біреулер жемқорларды сотқа тартуды талап етеді де өздері әлі күнге дейін пара беруді қоймай келеді. Демек, мемлекет пен халық арасындағы қарым-қатынаста шынайылық жетіспейді.

Осыдан барып біз ортақ шындық­тың да бар екендігін көргіміз кел­мей­ді. Ол – жоғарыда сөз болған үдерістердің халықтың әлеуметтік жағдайының нашарлауымен бірге жүріп жатқандығында. Өйткені қазақ­с­тандықтардың 35%-ы өз өмір дең­ге­йін «сірә немесе толықтай» нашар деп бағалап отырғанда мұндай әлеу­меттік көңіл-күй тұрғындардың ұлт­жан­дылық сезіміне оң ықпал етпесі анық. Көп жылдар бойы жалақы өспей, керісінше бағаның шарықтап кетуі тұрғындардың тұтыну қабілетін төмендетіп жіберді. Сондықтан олар өздерінің материалдық жағдайының бұрынғы­дан да нашарлай түсетіні туралы пес­симистік болжамдар жасауда. Бо­йын енжарлық пен көңілсіздік билеген жандар қалыптасқан жағдайдан шы­ғу­дың жолын таба алмай дал. Алайда олар өздеріне мемлекеттен басқа ешкім көмекке келмейтіндігін және оның да қазіргі жағдайы мәз еместігін жақсы түсінсе де, оны ісімен қолдап, бірлескен іс-қимылымен демеп жіберуге немқұрайлылық танытуда. Яғни қоғамда әлі де болса жағдайдың бірмәнді емес екенін түсіну жағы жеткіліксіз болып отыр.

Шынайылық мәселесінде де ай­қындық болғаны дұрыс. Ол, білуімізше, көп­шілік мақұлдаған әмбебап ойын ережесі мен оны қамтамасыз ететін жүйеге және сол сияқты белгілі бір моральдық-этикалық нормаларға негіз­делуі қажет. Өкінішке қарай, осы­лардың болмауынан қазір қоғамда тұрақтылық, келісім мен патриотизм сияқты құндылықтар салыстырмалы түрде әзірше мызғымай тұрғанымен, шынайылық түсінігі баяулап, өзінің дәстүрлі мәнінен айырылып барады. Бұған елдегі өршіп тұрған әлеуметтік жіктелу мен сыбайлас жемқорлық қана себеп болып отырған жоқ. Мемлекеттің экономикалық саясатты реттеудегі баршаға түсінікті нақты принципі мен тиімді институттарының жетіспеуі әлеуметтік жағдайға теріс әсер етуде. Мұнымен қатар, заңдылықты қам­та­масыз ету саласында да осындай ахуал қалыптасып отыр.

Жаңғырту саясатын жүргізуде тә­жірибе мен өзіміздің ұлттық үлгі­міздің болмауынан батыстық жетіс­тік­тер­ге жүгінуге тура келді. Қазақстан оңтайлы бағытты таңдау барысында солардың ішінен демократия мен либералдық экономикаға сай келеді-ау дегеніне тоқталды. Шетелдік инвестициялар мен мамандарды тартып, экономиканың кейбір салаларының кәсіпорындарын сыртқы басқаруға беру, корпоративтік секторды кеңейту сияқты саясат қолданысқа енді. Ол өз кезегінде қазақстандық элитадан мемлекеттік билік институттарының тиім­ділігін, стратегиялық мақсаттар мен бағдарламалар және олардың нәти­­желерін, сот жүйесі мен әлеу­меттік саладағы әділеттілікті қам­та­масыз етіп, жемқорлықты ауыз­дықтауды талап етті. Бұл бұрын-соңды Қазақстан тари­хында болып көр­меген үш бірдей міндетті шешумен байланысты болды. Ол – демократия, либералдық экономика және дәстүрлі санадан либералдық құндылықтарға көшу. Айта кету керек, бұл өте ауыр бағыт еді. Себебі аталған құндылықтардың бастапқы, төл сипаттары бұрмаланып жатқан заманда бұл саясаттың ну орманында адасып кетудің өзі әбден мүмкін-тұғын. Өйткені жас тәуелсіз қоғамға алдамшы дүниеден мәдени-рухани құлдырауға ұрынбай, ең бастысы – азғындыққа бой алдырмай, аман өту қиынға соғып тұр. Осындай жағдайға түскен адамның мүдделері ұсақ-түйекпен шектеліп, оның қоғамдық ой-өрісі тар болып келеді. Ол – жиіркеніш тудыратын жексұрын, жан тыныштығын көбірек ойлап, әрекетсіздікке бейімдеу адам. Мұндай көңіл-күй мен бейберекет әрекеттерге бейім кісілер қоғамдық ортада өз өмірін тек қана ішіп-жеуге, сән-салтанат құруға арнайды. Бұл қауым бірте-бірте адал еңбек етіп, өркендеуге қауқарсыз болып, адамгершілік бет-бейнесінен айырыла бастайды. Тұтынушылық бұлар үшін өмір салтына айналады. Ондайларға қоғамда өздерін әлеуметтік белсенділік арқылы емес, мүлдем басқаша, яғни қымбат үй, авто­көлік, киім және т.б арқылы көрсету маңыздырақ болады. Өйткені қалыпты жағдайда олардың өздерін танытуына мәдени-рухани тұрғыдағы әлеуетінің таяздығы кедергі жасайды. Сондықтан бұл әлеуметтік топ пайдакүнемдік, либералдық-ме­щан­дық негізінде бой көтере бас­тай­ды. Отыз жыл ішіндегі ұрпақ алмасу барысында ересек өмірге аяқ басып, азаматтық қатынастарға түскен жас ұрпақ қалыптасып келе жатқан жағдайды өзгертудің орнына өздері осы ағыммен кірігіп кетті. Өйткені мемлекеттің қолында дайын ұлттық идеяның болмауынан ол бастапқыда бұқара халыққа дәстүрге берік болу керек дегеннен басқа ештеңе ұсына алмады. Алайда осыған қарамастан, дәстүрлердің сыртқы ғұрыптық көріністерімен әуестену және шамадан тыс тұтыну философиясы одан бетер күшейе түсті. Яғни терең мағыналы ұлттық дәстүрді жаңғыртудың орнына, кейбір фольклорлық-сахналық, тіптен әдет-ғұрыптарға жатқызуға келмейтін қай­сы бір жоралғылар дүниеге келе бас­тады. Олар шала жансар дәстүрімізді тұтынушылық «мәдениетпен» қо­сақ­тап қойды. Бұл барып тұрған жаңадан қалыптасқан сайраншылдық, тойшылдық және бейқам өмір салты еді.

Бұған тәуел­сіздікке енді ғана қол жеткізген қоғамға ентелеп еніп, тө­ріне шығып келе жатқан батыс­тық либералдық-демократиялық құн­дылықтарды қо­сыңыз. Бұларға елік­теушілік елдің ішінде мәдени-құндылықтық айыр­ма­шылықтар тудыра бастады. Ол онсыз да қайтадан толыққанды тіріліп болмаған тіліміз бен діліміздің, төл дәстүрлеріміздің жан-жақты тереңдеп дамуына кедергі жасады. Қазақстандық бірегейлік пен патриотизмді де тежеді. Осыдан болар, кейбіреулер мем­лекеттік Әнұра­ны­мызды да­уыс­тап айтуға қым­сынды, шетел­ге шыққанда ғана өзі­нің Қа­зақ­станның азаматы екендігі есіне түсіп, ал ел ішінде ол туралы көп ойлан­байтындай жағдай туды. Көріп отырғанымыздай, ұлттық сана-сезім мен ұлттық дәстүрлер ескі­лік­пен әуестенушілік пен «судай жаңа либералдық құнды­лық­тардың» көлең­ке­сінде қалып қойды.

Жапсарбай ҚУАНЫШЕВ,

қоғам қайраткері, саясаттанушы ғалым