Былтыр Президенттің пәрменімен шағын және микро бизнесті тексеруге мораторий жарияланды. Сөйтіп, орталық мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдар 2020-2023 жылдар аралығында бизнес субъектілерін тексеру құқығынан айырылды. Алайда жуырда Қаржы министрлігі межелі мерзімі аяқталмаған мораторийдің күшін жою туралы бастама көтерді. Әлбетте, бизнес өкілдері бұған мүлдем қарсы.
Кассалық тәртіп төмендеп кетті
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың мораторий туралы Қаулысы 2019 жылғы желтоқсанның соңында қабылданып, 2020 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енгені есімізде. Бұл қадамның карантиндік шектеулерден зардап шеккен кәсіпкерлерге айтарлықтай қолдау болғаны да анық.
Дегенмен осыдан екі апта бұрын Үкімет отырысында Қаржы министрі Ерұлан Жамаубаев аталған мораторийдің күшін жойып, шағын және микро бизнесті тексеруді қайта қолға алуды ұсынды. Айтуынша, үш жылдық шара кассалық тәртіпті төмендетіп жіберген. Жосықсыз кәсіпкерлер бастаманы салықтан жазасыз жалтарудың мүмкіндігі ретінде қабылдаған. Министр бұл қадам мемлекеттік бюджет кірістерінің ұлғаюын қамтамасыз етеді деп сендірді.
Бірнеше күн бұрын Орталық коммуникациялар қызметінде ұйымдастырылған брифингте Қаржы вице-министрі Марат Сұлтанғазиев ведомствоның неліктен мұндай бастама ұсынғанын егжей-тегжейлі түсіндіріп берді. Оның айтуынша, министрлік бизнеске салық салуды қайтару керек деп отырған жоқ. Тек, 2022 жылдан бастап оларды тексеруге рұқсат берілсе дейді. Оның өзінде тексеру кассалық аппараттарды пайдаланбайтындарды тезге салуға керек екен.
– Біздің мақсатымыздың бірі – «көлеңкелі экономиканы» қысқарту. Бұған ақпараттық жүйелер арқылы қол жеткізуге болады. Олар тауардың өндірушіден тұтынушыға дейінгі толық циклын қадағалауға мүмкіндік береді. Мұндағы ең соңғы нүкте – онлайн-кассалық аппарат. Олардың көмегімен салық қызметтері онлайн режімде деректерді көріп отырады. Ал салық есебі бізге түскен кезде кірісті декларацияларда көрсетілген деректермен салыстыра аламыз. Салық мәдениеті мен тәртібі жыл өткен сайын жақсарып келе жатыр. Бірақ мораторийдан кейін кассалық аппаратты қолданатын кәсіпкерлердің саны күрт азайып кетті. Ал сауда жүріп жатыр. Кіріс те жақсы. Біз мұны түрлі белгілер арқылы көріп, біліп отырмыз, – деді М.Сұлтанғазиев.
Тексеру – айыппұл салу емес
Қаржы министрлігінің ресми мәліметінше, республикада 560 мың шағын және микро бизнес субъектісі бар. Олардың тең жартысы – 280 мыңы ғана кассалық аппаратты пайдаланады. Биыл тәртіптен «жалтарушылардың» үлесі 11 пайызға көбейген.
– Кейбір себептердің жайы түсінікті. Мәселен, қолма-қол ақшасыз жұмыс істейтін кәсіпкерлер бар. Оларға кассалық аппарат қажет емес. 17,5 мың кәсіпкер маусымдық жұмыстарды ұсынады. Бұған шаруа қожалықтарын жатқызуға болады. Шамамен 84,5 мың кассалық аппарат иесі тәртіп бұзушы болып саналады. Былтыр кассалық чектерді ұсынбауға қатысты 19 мың шағым түскені кездейсоқтық емес. Чек – тауардың кепілдемесі. Ол арқылы сапасыз тауарды ұсынғаны үшін шағым түсіруге, тауарды қайтарып беруге немесе айырбастап алуға болады, – дейді вице-министр.
М.Сұлтанғазиевтің айтуынша, шамамен 5,5 мың кәсіпкер күніне кассалық аппарат арқылы бір немесе екі чек қана шығарады. Орташа чектің сомасы – 4 500 теңге. 1,5 мың кәсіпкер күн сайын кассалық аппаратқа бір ғана соманы енгізеді екен. Бұл – 100 немесе 1 000 теңге.
– Біз нақты заң бұзушылықтарды байқап отырмыз. Егер мұндай кемшіліктерге қарсы әрекет ететін болсақ, мәдениет пен тәртіп бірден қалыптасады. Менің «әрекет етеміз» дегенім – айыппұл саламыз деген сөз емес. Мұндай кәсіпкерлерге ескерту мен хабарлама жіберіледі. Айыппұл заң бұзушылық қайталанған жағдайда ғана салынады. Айыппұлдың көлемі – 15 айлық есептік көрсеткіш немесе 43,7 мың теңге, – деп нақтылады Қаржы вице-министрі.
Ресми дерекке сүйенсек, 1 млн 256 мың бизнес субъектісі мораторийдің игілігін көрген. Оларға шамамен үш жылда 324 млрд теңге көлемінде жеңілдік ұсынылып отыр. Бұл ретте бизнеске бір ғана талап қойылған – кассалық тәртіпті және салық мәдениетін сақтау.
– 2020 жылы жалған транзит фактілері жиі тіркелді. Мәселен, Қырғызстаннан тауар тиеп шығады да, шекарадан өткенде Ресейге барамыз дейді. Болмаса Ресейден шығады да, басқа бір елге қатынаймыз дейді. Ал шын мәнінде тауар біздің елде қалады әрі «көлеңкелі» айналымда сатылады. Мұндай тауарда тиісті деректер болмайды. Салық та төленбейді. Заңсыз тауарлар көтерме саудадан бөлшек саудаға дейінгі аралықта кассалық аппаратсыз сатылады. Бұл жағдай адал бәсекелестікке зиянын тигізеді. Міне, осындай тауарларды «көлеңкеден» шығару үшін шағын бизнеске кассалық тәртіп қажет.
Заңды айналымға енген тауардың тиісті лицензиясы болады. Ол арқылы кассаға ақша түсіп жатқанын байқаймыз. Мысалы, алкоголь өнімдерін алайық. Мұны таңбалау арқылы бақылауға болады. Егер бақылау мүмкіндігі болмаса, демек ол заңсыз тауар. Өйткені бұл тауарда чек, таңбалау, электронды шот-фактура жоқ. Міне, біз осындай кәсіпкерлерді тексеретін боламыз. Кассалық тәртіпті тексеру мораторийге дейін аз да болса жүргізілді. Соның нәтижесінде кәсіпкерлердің тәртібі айтарлықтай түзелді, – дейді М.Сұлтанғазиев.
Бұл – Президент тапсырмасына қайшы
Министр Ерұлан Жамаубаевтың Үкімет отырысындағы бастамасынан кейін бизнес өкілдері шу ете қалды. Олар мораторийді мерзімінен бұрын аяқтауға мүлдем қарсы екендігін жеткізді. Мыңдаған кәсіпкердің басын біріктіріп отырған «Атамекен» ұлттық кәсіпкерлер палатасы да өз ұстанымын анық аңғартты. Қазақстан кәсіпкерлерінің құқықтарын қорғау жөніндегі уәкіл де жедел үн қатты.
– Коронавирусқа байланысты карантиндік шектеулер енгізіліп, кәсіпкерлердің көбі жұмысын тоқтатуға мәжбүр болды. Олардың бір бөлігі әлі күнге дейін өз жұмысын қайта бастай алмай отыр. Мұндай күрделі кезеңде мораторийдің қолдауы зор болмақ. Ал кассалық кірістің төмендеуі халықтың сатып алу қабілетінің төмендеуімен байланысты. Әйтпесе, кәсіпкерлер табысын жасырып отырған жоқ. Мемлекеттік бюджетке түсетін кірістер түсімінің қысқаруын кәсіпкерлердің кассалық тәртібінің төмендеуімен байланыстыру дұрыс емес. Шағын бизнес онсыз да «шықпа жаным, шықпа» деп отырған жоқ па?!
Шағын және микро бизнес субъектілерінде аз ғана адам жұмыс істейтінін ескерсек, кез келген айыппұл олар үшін үлкен ауыртпалық тудырады. Сондай-ақ бұл қызметкерлердің қысқаруына, жалақының төмендеуіне әкелуі мүмкін. Айналып келгенде «көлеңкелі экономиканың» артуына жол береміз. Қазіргі жағдайда әлеуметтік шиеленісті күшейтетін және шағын кәсіпкерлік секторларының жабылуына қауіп төндіретін қадамдарға жол беруге болмайды, – дейді Кәсіпкерлердің құқықтарын қорғау жөніндегі уәкіл Рустам Жүрсінов.
«Атамекен» ұлттық кәсіпкерлер палатасының Алматы қаласы бойынша өңірлік кеңесінің төрағасы Максим Барышевтың пікірінше, мораторийдің күшін жою Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың тапсырмасына қайшы келеді.
– Біз бұған қарсымыз. Қазір Қазақстандағы ғана емес, жалпы әлемдегі кәсіпкерлердің жағдайы мәз емес. Соңғы бір жарым жылда бизнес үлкен шығынға батты. Меніңше, мораторийді мерзімінен бұрын аяқтау Президенттің тапсырмасына қайшы келеді. Мемлекет басшысы 2019 жылғы Жолдауында бизнесті бейберекет тексеруді доғарып, олардың дамуына кедергі келтірмеу керектігін тапсырды. Мораторий да дәл осындай себеппен қабылданды.
Оның күшін жою бизнестің фискалдық органдармен орынсыз байланысын арттырады. Ал мұның соңы сыбайлас жемқорлыққа алып барады. Мораторийді мерзімінен бұрын аяқтау бюджеттік түсімдерді көбейтеді дегенге сену қиын. Өйткені бизнес санитарлық дәрігерлердің шектеулеріне байланысты әлі де шығынға ұшырауда. Мұндай қадам елдегі бизнес-климатты жақсарта қоймасы тағы анық, – дейді М.Барышев.
EXANTE халықаралық инвестициялық компаниясының сарапшысы Андрей Чеботаревтың пікірінше, мораторийді мерзімінен бұрын аяқтау Қаржы министрлігінің шарасыздығын көрсетеді. Өйткені ведомство бюджеттік түсімдерді арттырудың басқа жолын білмей отыр.
– Министрлік мораторийдің күшін жоюдан бөлек басқа креативті идея ұсынбағаны қызық. Біздің елде шағын және микро бизнес әлі дұрыс дамыған да жоқ. Мораторий соны дамыту үшін қабылданды емес пе?! Бұл Қаржы министрлігінің шарасыздығын көрсетеді. Жалпы, мұндай қадам бизнесті тығырыққа тіреп қана қоймай, билікке деген сенімге селкеу түсіреді. Президенттің тапсырмасы мен министрліктің ұстанымы өзара қабыспай тұр, – дейді А.Чеботарев.
Мәжіліс депутаты Айбек Паяевтың пікірінше, мораторийдің күшін жойғанша, сату салығын енгізген дұрыс. Ал тексеру бизнестің дамуына кері әсер ететіні айдан анық.
– Үш жылдық мораторий кезінде бюджетке шамамен 200 млрд теңге түспей қалады екен. Бірақ мораторийдің күшін жою – бюджетті толтырудың жолы емес. Қаржы министрлігі басқа бағытты ұсынуы керек. Мәселен, сату салығын енгізуге болады. Әрине, бұған олигархиялық топтардың қарсы екенін білеміз. Дегенмен, министрлік осындай тетіктерді де қарастырып көргені абзал, – дейді депутат.
Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың биылғы Жолдауда бюджеттің кірісін арттыру үшін тиісті шаралар қабылдауды тапсырғаны белгілі. Бірақ бір тапсырманы орындау үшін екіншісін «құрбандыққа шалу» оңтайлы шешім емес. Ол аздай бұл карантиннен кейін күрделі кезеңді бастан өткеріп отырған бизнес үшін «жығылған үстіне жұдырық» болмақ. Бизнестің айтпағы да осы.