Олқылығы көп онлайн несие

Онлайн несиені беру талабына өзгерістер енгізу жайы бұған дейін де талқыланып келді. Есте болса, 2018 жылы болған қо­ғамдық талқылауда Ұлттық банк осы салаға интернет нарық­пен реттеуді енгізді. Қарыз алу­шы­лардың құқығын қорғау және бар олқылықтарды жою мақ­сатында еліміздің Азамат­тық кодексі «Қарыз алушы­мен – жеке тұлғамен жасал­ған несиелік шарттың ерекше­ліктері» бабымен толықты. Соны­мен қатар несие шарты бойынша несие сомасын қайтару және (немесе) сыйақы төлеу міндеттемесін бұзғаны үшін тұрақсыздық айыбының сомасы әрбір кешіктірілген күн үшін өтелмеген міндеттеме сомасының 0,5%-ынан аспайтыны да ережемен шегеленді.

Мұндай өзгерістер тұты­ну­шыдан гөрі микроқаржы ұйым­дарына пайдалырақ болғаны анық. Жалпы, сарапшылар «Үкімет те, Ұлттық банк те МҚҰ ер­ке­лігіне көз жұмып қарайды» де­ген пікірді жиі айтады. Ай­та­лық, кейбір қаржы ұйым­дарының несиелік пайызы 200 пайыздан асып кеткен кезде де Ұлт­тық банк оған көз жұма қара­ған. Бұл фактор МҚҰ-ның күш алуы­на, қаржы нарығында таны­луы­на, дәстүрлі банктердің қолы жет­пей жатқан тұстарға МҚҰ-ның жетуіне мүмкіндік берді. Алайда құзырлы орындар осы­ған қатысты ой-ұсыныстарын ке­йін­ге сақтап келгенін 2018 жылы білдік. Осыдан кейін Ұлттық банк бас­қармасының «Электрондық тә­сілмен микрокредиттер беру қағи­даларын бекіту туралы» №217 қаулысымен өзгерістер енгі­зілді.

Ал биылғы өзгерістерді 2018 жыл­ғы қаулының жалғасы деп қабылдау­ға болады. Агенттік өкілдерінің айтуынша, түзетулер жеке кәсіпкерлік субъектілері шығындарының төмен­деуіне және (немесе) ұлғаюына әкел­мейтінін ескертіп отыр. Сондай-ақ мұн­дай қадам қазақстандықтарға онлайн шағын несие беру кезінде үшінші тұлғалардың алаяқтық әрекеттерін барынша азайту үшін қолға алынды, дейді мамандар. Енді шағын несие беру ережелері бойынша клиент өзінің фотосын ұсынуы керек, МҚҰ оның тұпнұсқасын тексеруге құқылы.

Агенттік өкілдері өткізген жиында мамандар енді қарыз беруші мен несие алушы арасындағы келісімде мына шарттарға басымдық беріледі: егер несие алуға өтініш берген тұлғаның несие тарихында төленбей қалған немесе ұзақ мерзімге кешіктіріліп келген қарызы болса, несие берілмейді; биометриялық сәйкестендіру бойын­ша несие алушының бет-кескінін анықтауға басымдық беріледі; онлайн форматында қызмет көрсету кезінде тек реттік қызметтік пароль беріледі, несие алушы тіркелу үшін жіберілетін парольді немесе код сөзін тек бір рет қана енгізе алады.

Агенттік сарапшылары айтып өт­кендей, бұл өзгерістер онлайн ре­жі­мінде шағын несие беру ереже­сінің 15-тармағына да әсер етті. Ма­мандар онлайн-несие мен дәстүрлі несие арасындағы айырмашылық – ал­ғашқысында екі тараптың да жауап­кершілігін күшейтетін заңдық негіз кемшін екенін жеткізді. Несие беру нарығындағы ала-құлалықтың басты себебі де осында. Тіпті дәстүрлі несие берудегі прогресс, ақпаратты технологиямен интеграциялануы да бұл кемшіліктерді түзете алмаған.

DAMU Capital Management өкі­лі Мұрат Қастаевтың айтуынша, екін­ші деңгейлі банктер мыңдаған салым­шының деректер базасын бір мезгіл­де сараптауға, ақ-қарасын анықтауға қауқарлы болса, онлайн несиеде ондай мүмкіндік жоқ. Басқаша айтқан­да, МҚҰ-ның басым көпшілігінде скорингтік және сараптамалық талдау мониторингін жасауға мүмкіндігі жоқ. Олардың алдағы бірер жылда мұндай мүмкіндікке ие болары да неғайбыл. Дәстүрлі банкингтердің қазіргі қол жеткен жетістігі – ұзақ жылғы дайындықтың жемісі. Сол себепті МҚҰ-ға қойылған талап олар­­дың ақпаратты технологиямен жа­­рақтану мүмкіндігіне қарап кезең-ке­зеңімен жүргізілуі тиіс.

Қазақстан қаржыгерлері қауым­дастығы кеңесі төрағасының бірінші орынбасары Ирина Кушнарева бұл мәселе бойынша соңғы шешім ЕДБ мен МҚҰ несиелеу нарығын тал­дау негізінде қабылданатынын айтты. «Біз шешім қабылдаған кезде нарық қатысушыларының пікірі ескеріледі деген үміттеміз», деді ол. Ұлттық банк пен Үкімет МҚҰ секторының жандануы компаниялардың ашықтығы мен секторға деген сенімділік деңгейінің жоғарылауымен, облигацияларды қаржыландыру рөлінің артуымен және сегменттің несиемен қамтылуының ұлғаюымен қатар жүретінін айтқан.

Бірақ заңдық ережені қанша қа­таң­датқанымен халықтың онлайн несиеге деген сұранысы жоғары. Нақ­тыласақ, несие портфелінің биыл­ғы 9 айдағы өсімі 10,9 пайызға кө­терілген. Заңға енгізілген өзгерістер МҚҰ-ның жұмысына оң әсер еткен. МҚҰ қауымдастығы өкілдері соңғы бір жылда МҚҰ саны бес пайызға қысқарғанын, қазір 217 ұйым жұмыс істейтінін айтады. Қауымдастық ди­ректоры Ербол Омарханов атап өт­кендей, шағын несие нарығы бір­тіндеп қалыптасып келеді. Жағдай жаман емес. Несие портфелінде мерзімі өткен қарыздардың үлесі 6,1%-дан аспайды.

Онлайн несие форматына байла-нысты қоғамда пікір әртүрлі. Ха­лықтың қарызсыз өмір сүре алмайтын деңгейге жетуіне МҚҰ кінәлі деген пікірлер де жоқ емес. Бірақ Қа­зақстанның микрокредиттік ұйым­дар қауымдастығының мәліметінен МҚҰ несиесі жалпы несие көлемінің үш пайызынан аспайды, яғни қазақ­стандықтардың борыштық жүктемесі деңгейінің артуына МҚҰ-ны кінәлау қисынсыз.

Е.Омарханов айтқандай, несие на­­рығындағы осыған дейінгі қалып­тасқан жағдайға МҚҰ-ның әсері аз. Банктер пайдалы емес несиелендіру сегменттерімен МҚҰ айналысып келді. Сондықтан МҚҰ банкпен бәсе­келесіп келді деген пікір де жөнсіз. «Микроқаржы ұйымдарының несие беруіне қатысты жаңа ережелер көп­шіліктің талқылауына ұсынылды. Енді осы сегменттің қатысушылары МҚҰ пайыздық мөлшерлемелерді есептеу­ге мұқият қарайтын шығар деп ойлаймын. Жаңа клиенттерді тарту үшін жаңа технология, инвестиция қажет. МҚҰ-ның транзакциялық шығындары жоғары, өйткені бірқатар операцияға үшін­ші тарап ұйымдарын тарту қажет. МҚҰ үшін төлем карталарын енгізу олардың ішкі нарықпен интеграциялануын тездетеді», дейді Е.Омарханов.

Қазір ЕДБ мен МҚҰ жұмысына бірдей қарауға болмайтынын айтқан сарапшылар әрбір ерекшелікті қа­перге ала отырып шешім қабылдау қа­жеттігін ескертті.

Қазақстандық FinTech қауым­дас­тығының директоры Анатолий Глуховтың айтуынша, МҚҰ секторы үшін ең маңызды тренд те онлайн несие беру саласындағы өзгерістер арқылы алаяқтық әрекеттерді азайту. Бұл үшін МҚҰ мен ЕДБ күшін біріктіру керек, тәжірибе алмасу қажет. Бұл ретте МҚҰ қызметкерлерін елдегі экономика түзуші банктерде тәжірибеден өткізіп алу маңызды. Се­бебі несие беру процесіне фото және бейне­түсіруді қолдана отырып, қарыз алушыларды биометриялық пара­метрлер бойынша анықтау алгоритмі тек азулы ойыншылардың ғана қолында болған. МҚҰ мәртебесін ЕДБ-мен теңестіргісі келетін құзырлы орын­­дар осы мәселеге көңіл бөлсе, арада­ғы ал­шақтық аз уақытта теңесетін кө­рі­неді. А.Глухов нақтылап өткендей, МҚҰ-ның Ұлттық банкпен, сот орындарымен, басқа да мекемелермен байланысын реттеу, жүйелендіру де басым бағыт ретінде қарастырылуға тиіс. Осыған дейін қабылданған өзге­рістер онлайн несие берушілерге сый­ақының тиімді мөлшерлемесін 56 пайыз шегінде ұстауға міндеттеді. Енді бұл өзгерістерді қаржы көзін екі тарапқа бірдей қолжетімді ету арқылы ғана төмендетуге болатын көрінеді. А.Глухов мұндай қадам өте қисынды, өйткені тиімді ставканы есептеудің математикалық формуласы, сондай-ақ табыстылыққа жетудің экономикалық моделі мұндай ұйымдардың басқа жағдайларда жұмыс істеуіне мүмкіндік бермейтінін айтады.

Микроқаржы ұйымдары мәселесі бір ережемен шешіле қоймайтыны белгілі. Қаржыгер Әнуар Үшбаевтың сөзіне ден қойсақ, агенттік пен Ұлттық банк ережелерді көптің талқысына салып, бір ширатып алу ниеті арқылы тығырықтан шығып отыр. Ендігі сал­мақ көптің иығына түсейін деп тұр. Қаржыгер айтып өткендей, МҚҰ мен ЕДБ арасындағы байланыс, олардың айырмашылықтары мен міндеттері заңмен шегеленіп жатыр. Соңғы бірер жылда нарықты әлсіз ойыншылардан тазарту және ашықтықты арттыру үшін де Үкімет біраз жұмыс атқарды. Қарыз алушылардың құқықтарын қорғау жөніндегі заңнамалық бастамалар­дың жеке үлкен блогы іске асырылды. Енді ашық портал арқылы көпшілік өзі­нің таңдауын жасап, бағытын дұрыс табуы қажет.