Үнемі тынымсыз теңселіп жататын, кейде жал-жал толқыны жағадағы жартасты жалмап кетердей екпіндеп соғып, кейде айдың нұрын айна-қатесіз өз бетіне өзгеріссіз көшіре мөлдіреп тына қалатын, бірде ақ көбігін ақжем жағаға бүркіп аласұрса, енді бірде сол жағаларды қаншама шақырымға ұзақ уақыттарға тастай шегініп кететін теңіз жаны – адам жанының айнымас сұлбасындай-ау...
Теңіз десе, басқаны білмейміз, біздің көз алдымызды осындай бір образды сурет көме кетеді. Негізі бұл күйді теңіздің жағасына жалғыз барған кез келген жан сезінсе керек. Адам мен судың арасындағы тығыз байланысты бізсіз де ғалымдар нешеме теориялармен нақты дәлелдеп, айтып, жазып келеді. Оның ғылыми түсіндірмесіне түптеп үңілуге де болар еді, бірақ айтпағымыз Айвазовский болған соң сол теорияларды термелеп жатудың көп қажеті жоқ сияқты.
Расымен бұндай ұлы құбылыстарды қылқалам шебері шын сезінгенде оның жан әлемі қандай күйге душар болатынын, оның қалай жақсы мағынасында дерттенетінін, тұла бойын шын шабыт қалай буатынын қарапайым тілмен жеткізу тіпті мүмкін емес.
Жалпы, кез келген өнер адамының шығармашылығында теңіз тақырыбы міндетті түрде орын алатыны белгілі. Мейлі ол ақ айдынның арыстан жал толқындарына оранып өспесін, мейлі ол көкше теңіздің ыстық жағалауларын бойлай жүгіріп балалық шағының арман құсын қуаламасын, кез келген талант теңіз тақырыбын қайтсе де бір өз туындыларына тұғыр етері хақ. Ал енді шығармашылығының тұтас галереясын тек қана теңіз тақырыбына арнаған туындыгер болса, оның шығармалары әлбетте әлем назарын аударатыны ақиқат. Айвазовский бұл жағынан тек бір ғана ұлттың мақтанышы емес, бүкіл адамзат тарихында өз орнын ерекше айқындаған феномен дер едік. Әлем мәдениетінің тарихына теңіздің түрлі мінезін түгендей кірген талант туралы талай шығарма, талай толғамды сыр түйілген болар. Дегенмен оның суретіне арбалып қалған әр адам қайтсе өзінің ойын, өзегін жарып шыққан сезім сәулелерін қайтсе де қағаз бетіне түсірмей тынбайтындай.
Классикалық пейзаждың кәнігі шебері Иван Айвазовскийдің «Тоғызыншы вал» туындысы, әлбетте, атақты картина. Жалпы, оның барлық картинасына жеке-жеке тоқталуға да болар еді, алайда шеті-шегі жоқ түпсіз терең тұңғиық әлемнің қай шетін қамтып үлгере алғандайсыз?
Теңіз стихиясын теңдессіз жырлаған ақындар да бар, жазушылар да жетерлік, дегенмен суретші қиялындағы жанды толқындар адамды әп дегенде өзіне бірден тартып әкететіні тылсым да таңғаларлық.
Ол кейде өзінің жанын теңіз толқындарына мәңгілік айырбастап жіберген таланттай көрінер еді. Жалпы, терең түйсінген адамға Айвазовскийдің теңіз галереясы тек жабайы теңіз мінезін ғана суреттеп тұрмағаны бірден белгілі. Оның полотноларындағы буырқана бұлқынған бояулар, ең алдымен, көз алдыңа адам жанының еркіндігі мен бостандығын келтіреді. Оны өзі де бір естелігінде: «Алғаш көрген суреттерім жиырмасыншы жылдардың аяғындағы Грекияны азат ету жолында түріктермен бірге шайқасқан батырлардың ерлік істерін бейнелейтін литографиялар болды. Кейіннен мен Еуропаның барлық ақынының не айтқысы келгенін түсінгендей болдым: Байрон, Пушкин, Гюго ... Бұлардың ұлы ойларының бәрі маған құрлықтағы және теңіздегі шайқастар түрінде жиі келетін», дейді.
Атақты «Тоғызыншы вал» картинасына ұзақ қарап тұрған адам қуатты толқын теңіз үстінде тіпті үрейлі, тіпті қорқынышты екенін жаны түршіге сезер еді. Алайда Айвазовский қылқаламы сол адам төзгісіз қорқынышты құбылыстың өзін ашық түстермен айқын бедерлейді. Біз әдетте үрейлі сәттердің барлығына қара түнекті қабаттастыратынымыз бар ғой. Жоқ, аңыз Айвазовский шеберлігінің өзі сонда, ол адам үміті, пенде баласының өмірге деген ұлы құштарлығы кез келген апаттан биік, дауылдан кейін де тіршілік жалғасатынын анық та ашық бояулар тілінде бұлыңғырлатпай бере алуында екен.
Оның полотноларындағы теңіздің жанды да тірі әрі нанымды екендігі соншалық, әуелде ол теңіздер сенің ең жақын сырласыңдай немесе қатыгез жауыңдай шайпау толқындар жаныңа қалай жақын кеп қалғанын бір сәтке сезбей де қаласың...
Әлем музейлерін асау толқындары алып құшағына орап жатқан Айвазовский теңіздері бізді де дәл қазір жалқы сәт соғып өткендей...