Ғылыми жетістіктер – Тәуелсіздік жемісі

Агроөнеркәсіптік кешеннің мал шаруа­шы­лығы саласында мал өнімділігін арттыру бойынша жұмыстар жалғасуда, жоғары өнімді тұқымдарды пайдалану кеңеюде, жануарларды азықтандыру және ұстау жүйелері, ұйымдастыру формалары мен өнім өндіру технологиясы жетілдірілуде.

Асылдандыру жұмыстарының тиім­ділігі популяциялық генетика же­тіс­тік­те­рін практикаға кеңінен енгізуге, сұ­рып­тау мен іріктеу әдістерін жетілдіруге, өн­ді­рісте отандық ауыл шаруашылығы жан­уарларының өнімділігі мен асыл тұ­қым­­дық сапасының генетикалық әле­уе­тін анықтауға және іске асыруға, қолда бар тұқымдарды одан әрі жетілдіруге және жаңа тұқымдарды, жоғары өнімді типтер мен желілерді шығаруға байланысты. Сонымен қатар асыл тұқымды жұмыстар кешеніне жануарларды азықтандырудың, ұстаудың және көбейтудің ғылыми негіз­дел­ген нормалары кіруі керек.

Осы мақсаттарға қол жеткізу үшін Республикада табиғи ресурстарды ғылыми сүйемелдеудің де, ұтымды пайдаланудың да үлкен әлеуеті бар. Осылайша, бүгінде республикада мал шаруашылығы, құс шаруашылығы және жемшөп өндірісі саласында ғылыми-зерттеу жұмыстарын ұйым­дастыру және жүргізу, ғылыми әзір­ле­мелерді, инновациялық технология­лар­ды енгізу бойынша елдің басты ғылыми-әдістемелік және үйлестіру орталығы болып табылатын Қазақ мал шаруашылығы және жемшөп өндірісі ғылыми-зерттеу институты өз қызметін жүзеге асыруда.

Институт бәсекеге қабілетті ауыл шар­­­уа­­­шылығы малдарының, құстардың түр­­лері мен желілерін және мал азықтық дақыл­дардың сорттарын шығарудың сон­дай-ақ мал шаруашылығы мен жемшөп өндірісінің инновациялық техно­логия­ла­рының қазіргі заманауи әдістерін пайдалану негізінде Қазақстанның мал шар­уа­шы­лығы салаларын дамытуды ғы­лы­ми қам­тамасыз етеді.

Қазақстанның тәуелсіз­ді­­гі кезеңінде инс­титут ғалымдары етті және сүтті мал шар­уа­шылығы, қой шар­уа­­шы­­лығы, жыл­қы шаруашылығы, құс шар­­уа­­шылығы, жем­шөп өндірісі мен жа­­йы­­лым саласын да­мытуға лайықты үлес қосты.

Мал шаруашылығы саласында ғылыми зерттеулер сүтті және етті бағыттағы ірі қа­ра малдың отандық тұқымдарының асыл тұ­қымды және өнімді сапасын жетіл­ді­ру­мен, сондай-ақ оларды күтіп-бағуы мен азықтандырудың инновациялық технологияларын әзірлеумен байланысты.

Мәселен, етті мал шаруашылығында 30 жылдық кезеңде республикада 5 зауыт желі­сі сынақтан өткізіліп, селекциялық же­тістіктерге патенттер алынды: етті ірі қара малдың әулиекөл тұқымының «Та­бак­ур 1350 АУЛК-66»; «Зенит-Чубат 1165 АУЛК–66»; қазақтың ақбас ірі қара мал тұқымының «Макет 6527», «Микрон 6191», «Адонис 3410» зауыттық аталық іздері.

Сүтті мал шаруашылығында отандық тұқым аналықтары мен шетелдік гендік қор өндірушілері негізінде өнімділігі мен тех­но­логиялық көрсеткіштері бастапқы тұ­қым малдарынан 25-45%-ға артық жаңа тұқымішілік түрлері апробациялан­ды: алатау тұқымындағы «Ақырыс» сүтті ма­лы­ның қоңыр типі; симментал тұқы­мын­дағы «Сайрам» қара-ала мал типі және «Ертіс» қызыл-ала типі. Малдың жаңа түрлерінің өмір бойы сүт өнімділігі шеттен әкелінген сүт тұқымдарының көр­сет­кіш­те­рі­нен 5-8%-ға жоғары.

Молекулярлық-генетикалық зерт­теу­лер­дің нәтижесінде институт ғалымдары елде өсірілетін барлық ірі қара мал тұ­қымының генетикалық профилін ор­на­­туға мүмкіндік берді. Бұл жануарлар­ды, біріншіден, шығу тегін, екіншіден, тұқымын анықтауға мүмкіндік берді.

Бұдан басқа, институт қызметкерлері BLUP – әдістемесі негізінде ірі қара мал­дың асыл тұқымдық құндылығын ин­дек­с­тік бағалаудың қазіргі заманауи әлем­дік талаптарға сәйкес келетін әдіс­те­­рін құрды, сондай-ақ сүт және ет малдары популяциясының экстерьерінің же­лілік стандарттарын әзірледі, дұрыс асыл тұқымдық есеп жүргізу жүйесін әзір­леді. Мұндай жаңа әзірлемелер Қа­зақ­­станда өсірілетін ірі қара мал по­пу­ля­циясын генетикалық жетілдіру жө­нін­дегі селекциялық бағдарламаларды оң­тай­лан­ды­рудың алғышарты болды.

Сондай-ақ «Сыбаға» мемлекеттік бағ­дар­ламасы аясында мамандандырылған ет бұқаларын жұта будандастыруда пайдалана отырып, жергілікті малды тұқымдық түрлендіру бойынша селекциялық тәсіл­дер­ пысықталды. Бұл ауыл шаруа­шы­лы­ғы тауарын өндірушілерге бұқаларды ел өңірлері бойынша түрлі шаруашылық құры­лымдарында негізді пайдалануға мүм­кін­дік береді.

Бордақылау алаңдары мен түрлі қуат­ты­лықтағы кешендер жағдайында етті малдың жас төлін өсірудің, борда­қы­лау­дың технологиялық тәсілдері зерттелді және же­тілдірілді, мал өнімділігін 12-15%-ға арт­тыруға мүмкіндік беретін әртүр­лі жы­ныс­тық-жас топтарындағы жануар­лар­ды, сүтті малды азықтандырудың егжей-тегжейлі нормалары мен оларды ұстаудың инновациялық тәсілдері әзір­лен­ді.

Тәуелсіздік жылдарында респуб­ли­ка­ның қой, ешкі шаруашы­лы­ғында биязы жүнді екі тұқым: етті-жүнді бағыттағы етті меринос, жүнді-етті бағыттағы қазақ­стан мериносы; биязылау жүнді ба­ғытта төрт тұқым: қазақтың етті-жүн­ді қо­йы, қазақтың кроссбредті биязылау жүнді қойы, ақжайық етті-жүнді қойы, қа­зақтың етті тезжетілгіш биязылау жүнді қойы тұқымдары; етті-майлы өнім­ді­лік бағыттағы екі тұқым: қазақтың құй­рықты ұяң жүнді қойы, сарыарқа құй­рық­ты қылшық жүнді қойы тұқым­дары шығарылды. Бұдан басқа, рес­пуб­ликаның әр түрлі ауа райы және жа­йы­лымдық жағдайларына жақсы бе­йім­дел­ген, түрлі өнімділік бағыттағы қойдың 14 тұқымдық түрі мен ондаған жоғары өнімді желілері сынақтан өтті. Олар қойдың тауарлы ба­ғыт­тағы топтарының өнімділік сапасын жақ­сартуға айтарлықтай әсер етіп келеді және жалпы саланы дамытуға үлкен ықпал етуде.

Сонымен қатар ДНҚ технологиясының негі­зінде институт ғалымдары 5 қой тұ­қы­­мын (ақжайық, еділбай, қазақтың бия­зы жүні, қазақтың құйрықты ұяң жүн­ді қойы, сарыарқа құйрықты қыл­шық жүн­ді қойы) зерттеп, отандық еділбай тұқ­ы­мының халықтық сұрыптау арқы­лы шығарылғанын анықтады. Оның генетикалық құрылымында басқа тұқым­дар­дың гендері жоқ екені, яғни тұ­қым генотипінің бірегейлігі айқындалды және оны басқа елдердің ғалымдары мойындайды. Тұқымның бағалылығына жақын шетелдер тарапынан малға үлкен сұраныс дәлел бола алады.

Технологиялық аспектіде 30 жыл ішін­де қой өсіруші ғалымдар қойды азық­тан­дыру мен бағудың әр түрлі технология­ла­рын жасап шығарды және ғылым мен техниканың жетістіктерін енгізе отырып, 20 «модельдік» фермалар құрды.

Нарықтық экономика жағдайында еш­кі шаруашылығының дамуы ерекше маңызға ие. Бұл саланың өнімдеріне, әсіресе жіңішке түбітке (16,0 микронға дейін) сұраныс артып келеді. Сондықтан соңғы онжылдықтағы зерттеулер кашемир типіндегі жіңішке түбітті және могер типті біртекті жүнді ешкілердің популяция­сын құруға бағытталды және болашақта жалғасын табатын болады, сондай-ақ заанен және басқа да сүтті ешкі тұқымдарын асылдандыру жұмыстарында кеңінен қол­да­ну арқылы ешкі сүтін өндіруді арт­ты­рудың да маңызы өте зор.

Қазақстан Республикасының тәуел­сіз­дігі кезеңінде жылқы шаруашылығы са­ла­сында: мұғалжар жылқы тұқымы, Құланды және Қожамберді тұқымішілік типтерімен, Мейман, Сары-Айғыр, Мерген, Арал, Құлан айғырларының зауыттық желілері құрылды; аталған желілердің өндіруші- жалғастырушыларының жалпы саны 300-ден астам басты құрайды, олар тұқым өсірілетін өңірлер бойынша кеңінен таралған.

Көшім тұқымында жылқылардың Жаңғалы зауыттық типі, айғырлардың Ласковый, Байкал, Хитрец зауыттық желілері құрылды, олардың ізбасарлары аналық табындардың асыл тұқымды және өнімді көрсеткіштерін жақсарту үшін қарқынды қолданылады.

«Жабы» түріндегі қазақ тұқымында Селетин зауыттық типі құрылды, Па­мир, Браслет, Зымыран, Задорный айғыр­ла­ры­ның зауыттық желілері сыналды, олар­дың 350-ден астам жалғас­ты­ру­шы­лары, өндіруші айғырлары бар.

Аталған селекциялық жетістіктердің жануарлары аналогтардан артықшылығы бар: тірі салмағы бойынша 8-12%; лактация кезеңінде 300-400 кило сүт; борда­қы­ланған жас малдардың сою өнімділігі 3-5%.

Сондай-ақ мамандар мәдени жайылымдарда жергілікті тұқымдардың төл­де­рі мен буаз биелерін ұстаудың жаңа тә­сілдерін пайдалану элементтерімен жыл­қы шаруашылығы өнімдерін өндірудің қар­қын­ды технологиясын ойлап тапты.

Құс шаруашылығы саласында инс­титут ғалымдары құс шаруашылығы са­ла­сын құрама жем дайындау, ауыл ша­руа­­­шылығы құстарын азықтандыру және ұстау бойынша жаңа ғылыми әзір­ле­ме­лер­мен қамтамасыз ету бойынша жұмыс істеуде.

Қазіргі уақытта шаруа және фермер қожалықтары үшін жұмыртқа бағытын­да­ғы төлдер мен ересек тауықтарды шикі протеинге, лизинге, метионинге, цистинге және триптофанға, торда, өнеркәсіптік табынды және еденде күтіп-бағу кезінде азықтандырудың әзір­ленген технологиялары Жамбыл облысының «Aca DAMU» ЖШС-не, Алматы облысының «Калинин» ШФҚ-на енгізілді. Ауыр кроссты асыл тұ­қымды үйректерді өсімдіктен алынатын құ­ра­ма жеммен шектеулі азықтандырудың оңтайлы режімі және үйректерді терең төсеніште бордақылаудың ресурс үнем­дей­тін технологиясы әзірленді және Алматы об­лы­сының «Калинин» ШФҚ мен «Кәрім» ШҚ өндіріске енгізілді.

Институттың құс шаруашылығындағы селекция процесіндегі негізгі әзірлемелері мен жетістіктері: «Алатау» қостізбекті жұмыртқа кроссы; «Медеу» екітізбекті кроссы; Пекин үйректерінің «Арман» жаңа жоғары өнімді кроссы; «Бескөл түсті» отандық үйрек тұқымы; жоғары өнімді желілер: әкелік - БЦ-1 және аналық - БЦ-2 құру болып табылады.

Жемшөп өндірісі саласында – мал шаруашылығын дамыту практикасы мал өнімділігінің генетикалық әлеуетін сәтті іске асыру, инвестициялық жоба­ларды ен­гізу мықты азық базасын құрмай және жануарларды толық азықтандыруды ұйым­дас­тырусыз, далалық жемшөп өнді­рісін толық көлемде қалпына келтірусіз, құрама жем кәсіпорындарының қызметі, тұрғын үй шаруашылығының қажеттіліктері үшін жоғары сапалы және шырынды жем да­­­­йындау мүмкін емес екенін көрсетуде.

Қазіргі заманғы азық-түлік базасы егжей-тегжейлі ғылыми нормаларға сәй­кес жануарлардың барлық түрін толық және теңгерімді тамақтандыруды ұйым­­дас­тыруға мүмкіндік бермейді. Олар­­дың өнім­ділігінің генетикалық әле­уеті тәжі­ри­бе­де тек 40-60% ғана пайдала­нылады.

Қазақстан мал шаруашылығын тиімді дамыту үшін зор мүмкіндіктерге ие. Жа­­­­­нуарлар тұқымдарының тұқымдық аудан­дас­тырылуын сақтаудың әртүрлі та­би­ғи-климаттық жағдайларын, ауыл ша­руа­шылығы алқаптарының үлкен аудан­да­рын пайдаланудың ұтымды ғылыми не­гізделген тәсілі ішкі нарықты мал шаруа­шы­­лығы өнімдерімен молықтыру үшін де, оны экспортқа өткізу үшін де үлкен демеу бо­­лу­ға тиіс.

Республиканың жайылым ресурстары айтарлықтай, бірақ толық пайдаланылмайды. Қазіргі уақытта ауылдық елді ме­кендер маңындағы жайылымдарды ша­мадан тыс пайдалану халық тығыз ор­наласқан жерлерде, әсіресе елдің оң­түс­тік-шығыс бөлігінде жайылымдық жер­лердің сарқылуына алып келген қа­лып­тасқан проблемалардың бірі. Ста­тис­тикалық деректерге сәйкес шөлейт­тен­ген және тозған жерлердің ауданы ел аумағының 15%-дан астамын құрайды. 186,5 млн гектар жайылымның 27,1 млн. гектары аса тозған.

2015-2017 жылдар кезеңінде респуб­ли­каның 14 облысы бойынша «ГАЖ технологияларды пайдалана отырып, жайылым ресурстарын басқару» интерактивті картасы әзірленді. Бұл карта 5 қабаттан тұрады: азықтық жайылым ресурстары, жайылымдарды суландыру, жайылымдық учаскелерге малдың жүктемесі, босалқы жерлерде жайылымдардың болуы, табиғи-климаттық аймақтар бойынша жануарларды тұқымдық аудандастыру. Карталар масштабы 1:1 500 000, егжей-тегжейлі аңыз­да­ры мен түсіндірме жазбалары берілген.

Іс жүзінде осы карталардың деректерін пай­далана отырып, белгілі бір жайылым учас­келері бар шалғай жайылымдық, жа­йы­лымдық мал шаруашылығын дамытумен айналысатын ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілер WEB-портал ар­қы­лы келесілерді анықтай алады: қыс­қаша сипаттамалы жемшөп ресурс­та­рының түрлерін: бұл түр қай жерде кез­де­сетінін (әкімшілік бірлік), қандай жағ­дайларда (аймақтар, топырақ, рельеф), жемшөп қатынасында өсімдік формаларының шығымдылығы мен сапасы, пайдаланудың маусымдылығы, жайылымдардың ботаникалық құрамы; суландыру құрылғыларының саны, олар­дың орналасқан жері, типі, суландыру құрылғыларындағы судың минералдану дәрежесі; мал түрлері бойынша жа­н­уар­лардың тиісті тұқымдарын іріктей оты­рып, олардың сапалық және сандық өнімділік көрсеткіштерін бағалай отырып, босалқы жерлердегі жайылымдардың болуы мен жай-күйінің толық көрінісін және шалғайдағы мал шаруашылығын кеңінен дамыту үшін оларды игерудің келешекті алаңдарын, тұқымдардың таралу ареалын нақтылай отырып, әкімшілік аудандар бойынша табынның оңтайлы құрылымын; 100 гектар жайылымға, фондық және тозған жайылымдарға ауыл шаруашылығы жан­уар­ларының жол берілетін жүктемелері (оларды қойлардың шартты бастарына ауыстыру кезінде).

Құрылған сайт қалың бұқараға, фер­мер­лерге және басқа да мүдделі тұл­ға­лар­ға Қазақстанның жайылымдық мал шаруашылығын тұрақты және эко­но­ми­калық тиімді дамыту үшін карто­гра­фия­лық материал мен ақпараттық-талдау базасын пайдалануға мүмкіндік береді.

Институт селекционерлері еркекшөп, жоңышқа, бидайық, шабындық құмай, субетеге, бетеге, жима тарғақ, тамыржусан, азықтық құмай, изеннің 32 отандық сұ­рып­­тарын шығарды. Изеннің Искен және Зебри 85 келешекті сорттары Мемлекеттік сынақ­тан өтуде.

Ауа-райының жаһандық жылыну аясында азық-түлік тапшылығы байқалады, жемшөп дақылдарының құрғақшылыққа төзімді сорттарына сұраныс артып келеді. Осыған байланысты қуаңшылыққа төзім­ді еркекшөп, жоңышқа және эспарцет сорт­та­рының бастапқы тұқым шаруа­шы­лы­ғы бойынша жұмыстар жүргізілуде.

Ауыл шаруашылығы министрлігінің тапсырысы бойынша «2017-2020 жыл­дар­ға және 2020-2025 жылдарға арнал­ған ауыл шаруа­шылығы жануарларын азықпен қам­та­масыз ету жөніндегі Концепция (азықтық тең­герім)» әзірленді.

Қазақстан фермерлерімен бірге ға­лым­дар ФАО/ҒЭҚ «Орталық Азия мен Түркияның қуаңшылыққа ұшыраған және тұзды ауыл шаруашылығы өндірістік ландшафт­тарындағы табиғи ресурстарды ке­шен­ді басқару» (ИСЦАУЗР-2) жобасы бойынша зерттеулер жүргізуде. Жобаның басты мақсаты – құрғақшылыққа төзімді жем-шөп дақылдарын кеңінен тарату.

БҰҰ ДБ-мен «Алтай, Батыс Тянь-Шань және Шарын, Сырдария өзендерінің орман экожүйелеріне төнетін қатерді азайту үшін жайылымдарды бірік­ті­рілген басқару бойынша кешенді шараларды әзірлеу және іске асыру жөніндегі қыз­меттер» келісімшарты аясында 4 пи­лоттық учаске үлгісінде 4 ауылдық округте жайылымдық және орман­жайы­лым­дық учаскелерінде жайылымдық инфрақұрылымды жақсарту және жайластыру бойынша зерттеулер жүргізілді. Әрбір пилоттық учаске бойынша орыс және қазақ тілдеріндегі тиісті тақы­рыптық карталары бар «Жайы­лым­дар­ды бас­қарудың кешенді жоспарлары» әзір­леніп, келісілді.

Мал шаруашылығы және жемшөп өн­ді­рі­сі ғылыми-зерттеу институты тұ­ты­ну­­шыларды сапалы, табиғи тамақ өнім­де­рімен қамтамасыз ету үшін қоғамдық тізбекте белсенді жұмыс істейді.

Осылайша, институт республикада практикалық маңызы бар және ауыл ша­­р­уа­­шылығы жануарлары мен құста­ры­ның өнімділігін арттыруға, елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуде және оның аграрлық секторының бәсекеге қа­бі­леттілігінде өз рөлін атқаратын өнімнің жалпы өндірісінің одан әрі өсуіне оң ықпал ететін мал шаруашылығы, құс шаруа­шы­лы­ғы салаларының дамуын нақты қамта­ма­сыз етудің өзекті ғылыми проблемаларын қам­тиды.   

 «Қазақ мал шаруашылығы және жем­шөп өндірісі ғылыми-зерттеу институты» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі