РФ Халық әртісі Чулпан Хаматова: Бақ пен сордың арасы бір-ақ қадам

– 1997 жылы экрандалған «Время танцора» драмасындағы Катя бейнесі Чулпан Хаматованы кез келген жанр­­да да тосылып қалмайтын актриса ретінде танытты, кино индус­триясындағы жұлдызды топтың қата­рына қосты: 15 жыл бұрын, 30 жасы­ңызда шығармашылығыңыздың шыр­қау шегінде «Өмір сыйла» қайы­рымдылық қорын ашуға шешім қа­былдадыңыз. Бұл шешіміңізді кейбір әріптесіңіз рухани кемелденудің басы деп қабылдады.

– Мен бұл салада жалғыз емеспін. Константин Хабенский, Евгений Миро­новтың қайырымдылық қорлары бар. Соңғы кездері суретшілер де осы ба­ғытқа ден қоя бастады.

«Өмір сыйла» – онкогемато­ло­гиялық дертке шалдыққан балаларға қаржылай көмек беру үшін құрылған қор. Мем­лекеттің мүмкіндігі жете бермейтін кеңіс­тікке қайырымдылық қорларының қолы жетеді. Мен бұл шешімге сіз айтып отырғандай саяси мансап немесе жақсы атты болып көріне берейін деп барған жоқпын. Кино немесе театр әлеміндегі «Чулпан Хаматова» деген бір ауыз сөз қажет деп тапқан кезде лифт міндетін ат­қаруға жетер еді.

Әрбір жаңалықтан, тіпті әрбір шешімнен «Не үшін?» деп күдікпен қарап, астар іздей бер­сек, қоғам қалай алға жылжиды? Мен бұл шешімді өзгенің қасіретіне бей-жай қарай алмайтыныма, көмек сұ­рап, қоңырау шалған әрбір азаматқа «кө­реміз» деп жылы жауып қоюға дәтімнің жетпейтіндігін түсінгеннен кейін барып қабылдадым.

– Танымалдылық пен қайырым­ды­лықтың ара-жігі туралы айтып бе­ріңізші. Екеуі бір-біріне кедергі кел­тірмей ме?

– Өзіме қатысты айтайын, таны­мал­дылығымды «Өмір сыйла» қайы­рым­дылық қорына көмек көрсетудің мүмкіндігі деп қабылдаймын. Бірақ танымалдылықтың да мүмкіндігі шек­теулі. Бақ пен сордың арасы бір-ақ қадам.

– Сырт көзге ашыла бермейсіз. Жур­налистермен де сирек кездеседі екенсіз. Қоғамдық жұмыс пен шығар­ма­шылығыңызды қатар алып жүру жеке өміріңізді, эгоңызды жұтып қой­май ма? Қарапайым өмірде Чулпан кім? Оның қасында кім бар?

– Аяулы жанның перзентімін, ана­мын, өзім сүйген жанның сүйікті­сі­мін.

Сіз еске салып отырған міндеттерімді бір-бірінен бөліп жарып немесе бірінші кезекке шығарып жіберуге тырысып көрмеппін. Өмірімді белгілі бір тәртіпке бағындыруға да, жоспарлауға да тырысып көрмеппін. Бәрі сәтімен келіп жатқан дүние.

Мен үшін отбасым, театр, кино, мен басқарып отырған қайырымдылық қоры орбитаны шыр айналып жүретін, күн­нен қуат алатын планета тәрізді. Математика тілімен айшықтасам, қайы­рымдылық қорына уақытымның 90 пайы­зын, ертең қоятын спектакліме 150 пайызын жұмсаймын. Бұл өлшемдердің бір сағаттан кейін өзгеріп шығуы да әбден мүмкін. Ешкімнің баса-көк­теп кіруіне жол бермейтін кеңістікте ме­німен бір өмірді сүріп жатқан анам, пер­зентім және сүйгенім қиын жағдайға тап болса, соңғы екі міндетімнің бәрін ұмытып, қасынан табылатыным анық.

– Сіздің кеңістігіңізде сізбен бірге өмір сүріп жатқан адамдардың сізді толық түсініп, қол­дай­тынына се­німдісіз бе?

– Олар мені толық қолдап, түсінуге міндетті емес. Тіп­ті іштен шыққан перзентіңнің де сені 100 пайыз түсінуі мүмкін емес. Мен жақындарымнан қолдау емес, мені аяғанын, басыма қиыншылық түссе, қасымнан табылғанын қалаймын. Себебі сіз тәрізді журналистер менің бейнемнен отқа салса жанбайтын, суға салса батпайтын терминатор бей­несін қалыптастырып алды. Бірақ мен нәзік жанды, біреуге еркелегісі келе­тін, біреуді еркелететін әйелмін. Мен сияқты әйелдің жары болу, анасы мен перзенті болу өте қиын екенін түсін­генмін. Олар да мұны түсінеді...

– Чулпан, Ресей киноиндустриясы сияқты қазақ киноиндустриясы да тарихтан тірек іздеуге бағыт алды. Қазақ киносы туралы не айтасыз.

– Халықтың қажеттілігімен санасқан киноның өмірі ұзақ. Қазір тек қазақтарда ғана емес, кешегі КСРО елдерінде бұл бағыт басымдыққа ие бола бастады. Ресей бұл кезеңді бастан кешті. Кино­ның өзегіне айналған тақырыптар әр­тараптанып, салмақтана бастағанын сезіп жүрген шығарсыз. Идеяның пси­хологиялық астарын ашуға талпыныс бар. Мен мұны қолдаймын.

– Қазақ режиссері Сатыбалды Нарымбетов бір сұхбатында Мұстафа Шоқай фильміндегі бас кейіпкер Мария Горинаның рөліне сізді шақырғысы келгенін айтқан еді.

– Рас, ондай ұсыныс болды. Бірақ уақытымның, жұмыс кестесінің ты­ғыз­дығынан келісім бере алмадым. Мұстафа Шоқай тұлғасы қазақтар үшін тарихи-тағдырлы тұлға екенін білемін. Саясатта да, өмірде де халықтың қа­лауынан шыққан қайраткерлердің соңында мықты, ақылды әйел тұрады. Мария Горина да қайраткерге лайық әйел. Маған оны сомдау үшін оның тағдырына терең бойлауым керек, қа­былдауым керек. Бұл үшін уақыт керек.  Меніңше, Карина Абдуллина Ма­рия­ны жақсы сомдап шықты.

– Соңғы бірер жылда Ресей киноиндустриясы орыс әдебиетін экран­­дауға ден қоя бастады. Ре­жис­сер Егор Анашкин жазушы Гүзел Яхина­ның «Зулейха открывает глаза», Кирилл Серебренников Ан­дрей Саль­никовтің «Петровы в грип­пе» шы­ғармасын экрандады. Екеуінде де сіз басты кейіпкер болдыңыз.

– Қазіргі көркем әдебиеттің экрандалуы күрделі процесс. Оның жауапкершілігі ауыр. Себебі әрбір кітаптың өзінің киносы, өзінің батырлары бар. Әрбір оқырман оны әртүрлі формада өзі жасап алады. Содан соң жазушының идеясы, режиссердің қол­таңбасы деген тағы бар. Петровтарды түсірер алдында Кирилл менің түсірілім барысында өзгерістер енгізу, кейіпкерді өзімнің болмысыма қарап бейімдеу туралы ұсыныстарыма келіспейтінін бір­ден айтты. Нәтижесінде, өзімді ұмы­тып, кейіпкерлерімнің кеңістігіне кіруден өзге жол болмады.

Дегенмен, келісім бердім, сәтті шығуына барлық мүмкіндігімді жұмыл­дырдым. Әзірге көрерменнің пікірі оң... Кейіпкерлерді ойнау барысында өз кемшілігімді өзім білемін. Бұл да менің кеңістігімнен шығарғым келмейтін жеке құпиям.

– «Зулейха открывает глаза» се­риалында Зулейха Валееваның рөлінде экранға шықтыңыз. Осы аттас кітаптың авторы, жазушы Гүзел Яхина журналистермен кездескен кез­де басты рөлге тек қана Шолпан Ха­­ма­тованы көргісі келетінін айтып­ты.

– Түсірілім алдында жазушы Гү­зел Яхинаның осы аттас романын оқып, балалық шағыма оралғандай бол­дым. Бұл кітаптың маған ерекше әсер еткенін, ұлттық болмысыма әсер еткенін айтуға тиіспін. Балалық шағымның өте ерте кезеңдерінде санамды сәулелендіріп тұрған, менімен бірге туған сезімдерімнің кейбір бөл­шектерін жоғалтып алдым, олар менен кетіп қалды деуші едім. Бұл сезім ешқайда кетпепті. Кітаптың соңғы бетін жапқанда жүректің бір қалтарысынан атойлап шығып, ертегі кейпінде, жып-жылы салт-дәстүрлер түрінде санама құйылып жатқандай әсерде болдым. Мен ұмыттым десем де жүрек ұмытпапты. Мұның бәрі менің өмірімде болған екен, тек қана санамның бір қалтарысында оянуға оңтайлы сәтті күтіпті. Олар оянды.

Кітап оқуға ден қойсам, өз өмірімді, маған жақын адамдарды да ұмытып, кітаптағы кейіпкерлермен бірге өмір сүріп кететінім бар. Кітапты оқып шық­қан соң татар тілін білмегенім үшін өкіндім.

Балалық шағым Кеңес Одағының соңғы жылдарына тура келді. Үйде де, далада да, мектепте те орыс тілінде сөй­ледік. Мен сомдаған кейіпкердің эгосы басқаша. Ол өзіне тиесіліні еш­кімге бергісі келмейді. Сондай қасиет менде де бар. Кейде өз болмысыңмен осылайша кездейсоқ табысады екенсің.  Бұл – тағдыр.

– Сіз Қазан даласында туып өс­тіңіз. Мәскеуде азамат, тұлға болып қабылдаңыз. Өзіңізді шетелдік азамат ретінде сезінесіз бе?

– Өзімді ешқашан шетелдік немесе «бөтен» деп есептеген емеспін. 17 жастан бергі өмірім осында өтіп келе жатыр. Бізде мультимәдениет басым. Еврейлер, грузиндер өзінің тым болмағанда қонақ күту, ас дайындау әдебімен ерекшеленеді, бір-бірінің салт-дәстүріне құрметпен қарайды. Мысалы, татарларда грузиндер сияқты тағамды дайындау мәдениеті өзгеше. Егер бір қонақ келсе де 10 адамға лайықтап дас­тарқан жайылмаса, үй иесі үшін сөз басқаша болады. Кейде үйге алдын-ала күтпеген қонақ келіп қалса да дас­тарқандағы ас мәзіріне көңілім толмай қарадан қарап отырып қысыламын. Бұл ата-анамнан жұққан әдет. Бәрібір кез-келген тұлғада шыққан тегін танытып тұратын бір белгі қалады екен. Мендегі белгі осы.

Дегенмен, мен мәскеуліктердің қонақ күту дәстүріне бейімделіп қал­дым. Ал әкем, Мәскеудегі пәтеріме кел­ген кезде тоңазытқышымды ашып «жей­тін ештеңе жоқ» дейді. Жаңа жыл қар­саңында қонаққа келгенде қонақ­тарды бірінші және екінші тамақпен шығарып салатынымды қабылдай алмайды...

– Әрбір жеке тұлғаның өн бойында алтын арқаудай есіліп тұратын мә­дени-рухани коды болады, кейде ол ұлттықтан да жоғары тұрады дей­ді. Сіз бұл туралы не дейсіз? Сіз­дің рухани кодыңыз неден қуат алып тұр.

– XIX- XX ғасырдағы орыс әдебиеті өкілдерінің ішінде Марина Цветаеваның прозасы, поэзиясы жақын. Пастернак пен Цветаева Хаматоваға күш беріп тұрған негіз деуге болады. Булгаков, Хармс, Введенский, Заболоцкий, Ахма­това мен Гумилевтердің шығар­малары жаныма жақын.

– Сіз кейіпкерлеріңізді қалай таң­дайсыз?

– Мен бұл жағынан проблемалы топқа жатамын. Кейде жақын достарым осы мінезім үшін ұрсып, ренжіп жүреді. Кейіпкерді таңдау – сценарийді оқудан басталады. Мен үшін киноның стратегия­сы емес, маған ұсынылған кейіпкерді жүрегімнің қабылдағаны маңызды. Жүрегің қабылдамаған кейіпкерді көрермен қалай қабылдайды...

– Ресейлік кинорежиссер Кирилл Серебренниковтің «Петровы в гриппе досельмінде» сіз сомдаған кейіпкер – Петрова ханым көп қырлы болып көрінді. Батыл һәм қорқынышты кейіпкерді тү­сіну көрерменге жеңіл болмаған тәрізді. Киноны сан қайтара көрсем де Пе­трованың болмысын бойыма сіңіре алмадым. Ал бұл кейіпкерді сіз қалай қабыл­дадыңыз?

– Мен үшін үлкен-кіші немесе сүй­кімді немесе сүйкімсіз рөл жоқ. Ең бас­тысы, соныңа табиғатыңа өзіңді бейім­деу. Бұл менің қолымнан келетін сияқты.

Кейіпкерді қабылдау – режиссердің ұсынысын қабылдаған күннен басталады. Петрованы ойнауға дайындықты маньяк, кісі өлтіргіштер туралы өзім білетін киноларды қайта көріп шықтым. Кейіпкерім күрделі тұлға болғандықтан өмірін өзгертуге себепкер болған пси­хологиялық факторларды түсінуім керек.

Рас, көрермен кинодағы «жаңа болмысымды» бірден қабылдамады. «Чулпанға не болған, ол мейірімді «доктор Лиза» емес пе еді?» деген пікірлер айтылып қалды.

Қазір түсірілімнің аяқталып, мон­таждалғанына 1,5 жыл өтті. Кирилл екеуміздің оның идеясы, тіпті кинодағы түрлі-түсті гамма туралы түсінігіміз екі түрлі. Бірақ бұл оның соңғы нүктесінің сәтті қойылуына кедергі келтірген жоқ. Мысалы, мен Андрей Сальниковтің осы кітабын оқып шыққан кезде оның күнгей жағына ғана назар аудардым. Ал Кирилл оның идеясын Ресейдің 1990 жылдардан бергі тарихының бір бөлшегі деп қабылдады.

– Фильм Андрей Сальниковтің «Петровы в гриппе и вокруг него» деп аталатын кітабы бойынша жазылды. Оқиға желісі – тұмау, карантин... пан­демияны алғаш рет түйсікпен сезген, соны ашып айтқандай әсер қалдырды.

– Сальниковтағы тұмау дейсіз бе? Бұл тақырыпты әрі қарай тереңдетуді киносыншылардың еншісіне қалды­райық­шы. Петровтардың отбасы – қарапайым. Отағасы – автослесарь, отанасы – кітапханашы. Мектепте оқитын ұлдарымен бірге тұрады. Сырт көзге қалыпты жағдайдан ауытқымайтын отбасының өмірін тұмау дерті мүлдем басқа арнаға бұрып, фантастика, сюрреализммен бетпе-бет қалады. Кейіпкер оның қайсысының түс, естелік немесе шындық екенін ажыратып алуды көрерменнің еншісіне алдырады.

Менің бұл кино талғамы жоғары көрерменге арналған деуімнің себебі осы.

– Жалпы, бұл кино жанры жа­ғынан метафоралық фильмдерге көбірек ұқсайды екен.

– Дәп солай. Ондағы әрбір көріністің астарынан жаңа идеялар туындап жатады. Мен фильмді екі рет көрдім, екінші рет соңғы кадрларда жүгіріп жүрген мәйітті сомдайтын Хаскидің шын­дықтың абсолютті символына ай­налғанын түсіндім.

Жалпы, күрделі мәселені көрсеткісі келген суреткер одан шығатын жолды да көрсету керек. Тіпті ашық көрсете алмаса да оның идеясы алдағы жаңа туындылардың өзегіне айналуы тиіс. Ал шығармашылық адамдары өзі өмір сүріп жатқан ортаның атмосферасына бей-жай қарай алмайды.

– Сіз жасырақ күніңізде Жан­на д’Арк рөлін ойнауды армандай­тыныңызды айтыпсыз. Кейін оның қызықсыз екенін айтып, арма­ны­ңыз­дан оп-оңай бас тартыпсыз. Қа­йы­рымдылық қорын ашуды да жас кезден армандадыңыз ба?

– Рас, жас күнімде Жанна д’Арк­ты ойнауды армандадым. Сіз бен біздің балалық шағымыз КСРО-ның соңғы жылдарына тура келді. Сол кезеңде оның тұлғасына кумир ретінде қарамаған жастар аз болды. Оның бейнесі – қызықты, тағдырлы бейне. Бірақ оның тұлғасы заман, саясат өз­герген сайын жаңарып, ауысып отырады. Бұл енді қоғамның көзқарасына да байланысты.

Ал қайырымдылық туралы арман­даған кезім есімде жоқ. Мен бұл мақ­са­тымды орындауға саналы түрде кірістім. Қор арқылы кейбіреулердің орын­далмай қалған, тіпті өзімен бірге кететіндей көрінетін арманын көзі тірісінде орындағым келді. Қайы­рымдылық қоры арқылы бәрін түзетуге болады деген көзқарас та ескіріп барады. Біздің заманымыз мүлдем жаңа заман. Мұндай өліара кезді тек біздің толқын ғана бастан кешуі мүмкін. Сол себепті біз тек қана SOS проблемамен ғана айналысамыз. Біз балалар онкологиясына, оны емдеуге қатысты жүйені өзгерте алмаймыз. Қатерлі ісікті бастапқы кезінде емдейтін дәрілерді сатып алу үшін қаржы көзін іздейміз. Он бес жыл бұрын жағдай осындай еді, әлі өзгерген жоқ.

– Балалар онкологиясы про­б­лемасымен айналысу шығар­машы­лығыңызға қалай әсер етеді? Себебі бұл орта күнгейі мен көлеңкесі қатар жүретін орта емес пе?

– Бұл мәселеге пессимистік көз­қараспен қарауға болмайды.Тіпті қай­ғырудың қажеті жоқ. Ауыр дертті же­ңіп шыққан балаларды, олардың ата-ана­сының қуанған сәтін көрудің өзі бір бақыт. Тіпті о дүниелік болғандары да соңғы демі үзілгенше өмірін сақтап қалу үшін қолдан келген мүмкіндіктің бәрі жасалғанын біліп кеткенін сезінудің өзі қуаныш. Адамның санасы қайғыны емес, қуанышты сәттердің сақталып қалғанын құп көреді екен. Мен тіпті дертті жеңе алмай кеткен балалардың да көңілді сәттерін жиірек ойлауға тырысамын.

Мен өзімді өте бақытты адаммын деп ойлаймын. Өмірімде, достарымның ортасында, шығармашылығымда және отбасымда ешкімге керек болмай қал­ған сәттерді сезіндірмегені үшін тағ­дырыма ризамын.

– Әңгімеңізге рахмет.

 

Әңгімелескен

Гүлбаршын АЙТЖАНБАЙҚЫЗЫ,

«Еgemen Qazaqstan»

 

АЛМАТЫ