Президент Парламент Мәжілісінде жасаған мәлімдемесінде азаматтармен қатар, бизнеске де қолдау көрсететінін, қираған дүниені қысқа мерзім ішінде қалпына келтіру керектігін атап өтті. Расымен еліміздегі жағдайға байланысты бизнес те шығынға батты. 12 қаңтардағы жағдай бойынша бизнеске келтірілген шығын көлемі 103,7 млрд теңгеден асты. Оның 102,2 млрд теңгесі – Алматының үлесінде. Ал осы миллиардтаған шығын көлемі қалай өтелмек? Мемлекеттің оған қауқары жете ме?
Алматы қаласы кәсіпкерлер палатасының директоры Айтуар Қошмамбетов қалада 1 мыңнан аса кәсіпкерлік нысаны зардап шеккенін айтады. Тек «Москва» сауда орталығында 180 сауда нүктесі тоналған. Нақтыласақ, Магнум Cash and Carry – 10 млрд теңге, «Технодом оператор» – 8 млрд теңге, «Скиф трейд» ЖШС –
6 млрд теңге, «Арена S-Sulpak» – 5,14 млрд теңге, «Белый ветер» 3,25 млрд теңге зардап шеккен. Кәсіпкерлер палатасының өкілі бұл шығын көлемі алдағы уақытта өсе беретінін айтып отыр.
Қазақстан – әлеуметтік бағытқа басымдық берген ел. Мұндай қысылтаяң кезде зиян шеккендердің бәрі ең алдымен мемлекеттің көмегіне арқа сүйейтіні қалыпты жағдай. Осыған дейінгі төтенше жағдайларда түрлі деңгейдегі қоғамдық қорлар мен қаржы, кәсіпкерлік субъектілері экономиканы қалпына келтіруге атсалысты. Бірер күн бұрын Алматы кәсіпкерлер палатасы өңірлік кеңесінің төрағасы Максим Барышев «Күшіміз бірлікте» қорын құрды. Ол кәсіпкерлер тарапынан көмек келіп жатқанын, әрбір қаржының қажетті тетіктерге жұмсалатынын айтты.
Дегенмен кәсіпкерлер тарапынан көрсетіліп жатқан демеу жыртыққа жамау бола алмайтыны белгілі. 2015 жылы Алматыда «Адем» сауда үйі өртенген кезде кәсіпкерлердің басым көпшілігінің сақтандыру мәселесінен үлкен шу шыққаны, көбі сақтандыру жарналарын ала алмағанын ел ұмыта қойған жоқ. Соңында Алматыдағы кейбір сауда үйлерінің басшылары барлық келтірілген шығынды өздері көтеретінін, жанып кеткен жиһаздардың да құнын өтеп беретінін айтқан. Көп көңілінде «сол жағдай тағы да қайталанып, соңы сиырқұйымшақтанып кетпей ме?» деген күмән бар.
Осы ретте тәуелсіз сарапшылардың «Алматыдағы ірі сауда үйлері сақтандыру компанияларымен келісімшартқа отырған ба?» деп алаңдауына себеп бар. А.Қошмамбетов қазір шығын көлемі зерттеліп жатқанын айтады. Яғни сауда үйлерінің басшылары мен кәсіпкерлер арасындағы келісім – екі тарап арасындағы мәселе. Бұл арада кәсіпкерлер немесе сауда үйі басшылары сақтандыру компанияларымен қандай шартпен келісімге отырғаны маңызды. Компания тарапынан шығынды өтеу де соған қарап шешіледі. Оған үшінші тараптың араласуға құқы жоқ. Демек, осы ретте «сауда үйлерінің басшылары кәсіпкерлерге сақтандыру компанияларымен келісімшартқа отыруға жағдай жасаған ба?» деген мәселе шығады. Мысалы, кәсіпкер Махамбет Асабаев бизнес өкілдерінің жергілікті компаниялармен келісімшарт жүргізуін оңтайландыру қажеттігін жеткізді. Осы мәселені жедел қолға алмаса, проблема шешілмейді. Қысқасы, сақтандыру компаниялары да, кейбір бизнес өкілдері де сақтандыруға құлықты емес. Сақтандыру саласының нарық жолымен дамуына жанама әсер етіп отырған факторлардың бірі – осы.
Алдағы қауіп-қатерден сақтануға аса көңіл бөле қоймайтын ағайынға бұл да ащы сабақ болғалы тұр. Қысқасы, бұл жолы да негізгі салмақ Ұлттық қор мен республикалық, аймақтық бюджетке түсетіні белгілі болды. Сақтандыру қызметін тұтыну үшін халықтың әл-ауқаты да жоғары болуға тиіс. Қаржыгерлер Батыста сақтандыру қызметімен халықтың 90-95 пайызы қамтылса, бізде 37 пайыз төңірегінде екенін және халық табысының аздығы да сектор аясын тарылтып тұрғанын айтады. Демек, бұл тұста қаржылық сауаттылықтың төмендігі ғана емес, халықтың әлеуметтік жағдайы да дамуға қолбайлау деген пікір қазіргі жағдайды ақтай алмайды. Алматыда тоналды деген сауда үйлерінің қожайындары тиын санап жүрген қаражаяу адам емес екені белгілі. Бұл мәселе – алдағы уақытта мемлекеттік деңгейде көтерілетін тақырып.
Тәуелсіз сарапшы Расул Жұмалының айтқанына ден қойсақ, қолданыстағы сақтандыру туралы заңнамаларда кемшілік жоқ. Қазақстанда жұмыс істеп тұрған компаниялардың барлығы дерлік – «Қазақстан Республикасының Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қорының» қатысушысы. Бұл дегеніңіз – жарнаңыз мемлекет тарапынан сақтандырылады дегенді білдіреді. Мәселе соның орындалуында. Елдегі заңнама халықтың жағдайынан екі қадам алға немесе бір қадам кейін қалды деуге болады. Заңда көрсетілген баптарды іске асыруға халықтың қалтасы көтермейді. Ал ірі компаниялар да, шетелдік компаниялар да елдегі сақтандыру компанияларымен жұмыс істеуге құлықты емес. Оларды міндеттеуге Үкіметтің де құқы жоқ. Шағын және орта бизнес өкілдері арасында бизнесін сақтандыруға құлық танытқандар аз. Келісімге келгендері ең төменгі деңгейдегі жарналармен сақтандырылады. Бұл келісіммен төтенше жағдайларда «шығынды 100 пайыз өндіріп бер» деп талап ету мүмкін емес. Мемлекеттің сақтандыру саласын оңтайландыруға бағытталған әрекеті саланы әртараптандырып, халықтың бетін бері бұра алмады, ірі бизнес қазақстандық компанияларға мойын бұрмады. Ал қарапайым халықтың өзіне тиесілі мүлкін немесе бизнесін тиісті деңгейде сақтандыруға қалтасы көтермейді. Ел арасында мүлкін сақтандыру емес, «Құдай сақтасын» деген түсінік басым. Бізде сақтандыру түсінігі жалпы халықтық деңгейге көтерілгенде ғана саланың күре тамырына қан жүгірмек.
Осы ретте сарапшы назар аудармасқа болмайтын келесі жағдайды да қаперге салды. Еліміз көлеңкелі экономиканың құрсауынан әлі де шыға алмай отыр. Тіпті бірер жыл бұрын ҚХР және басқа да елдермен сауда-саттықтың ресми көрсеткіші мен нақты жағдайдағы көрсеткішінде алшақтық бары мемлекеттік деңгейде айтылған. Қазір бизнеске келген шығынның 70-80 пайызы алып-сатумен айналысатын кәсіп иелерінікі. Бұл жағдай да сақтандыру компаниялары арасындағы келісімшарттардың заң бойынша жүргізілуін қиындатып жіберуі әбден мүмкін.
«Мемлекет басшысы Қасым Жомарт Тоқаев тұңғыш рет олиголопия туралы ескертіп, «экономика – достар мен туыстарға, қалғанына – бұйырғаны» деген түсініктің келмеске кеткенін ашып айтып тұр. Сақтандыру саласының дамуына кедергі келтіріп отырған фактордың бірі де осы. Алдағы уақытта халықтың табысын көтеруді экономиканы олиголопияны құрсауынан шығарумен қатар жүргізу керек» дейді Р.Жұмалы.
Қаржыгер Ғалым Байназаров қалай десек те елде сақтандыру саласы мәдениетінің қалыптасып келе жатқанын айтады. Дамыған елдерде сақтандыру саласы мемлекеттің бақылауында екенін айтқан қаржыгер елімізде де бұл саланы мемлекеттің бақылауына алғаны дұрыс екенін, бұл оның жұмысын шектемейтінін, керісінше тынысын ашатынын жеткізді. Үкімет тарапынан орталықтандырылған бақылаудың болмауы салдарынан көптеген ірі компания жергілікті компанияларға сақтандырылса да шетелдік компаниялармен келісімге отырып, қайта сақтандыруды жөн көреді екен. Бұл фактор да жергілікті компаниялардың сақтандыру жарнасы көлемінің халықаралық деңгейге сай болуына, құлашты кеңге жайып жұмыс жүргізуіне кері әсерін тигізеді. Жұмысқа кіріскен жаңа Үкімет құрамы осы мәселеге назар аудармаса, қателік қайталана береді. Қаржыгер атап өткендей, елімізде сақтандыру саласын дамытуға толық мүмкіндік бар. 2021 жылдың алғашқы тоқсанындағы жағдай бойынша осы саладағы нарық активтері соңғы үш жылда 76 пайызға өсіп, 1,7 трлн теңгені немесе ішкі жалпы өнімнің 2,3 пайызын құрайды. Бұл – үлкен күш. Мемлекеттік компания нарықтағы ұсақ компанияларды жұтып қояды деп қауіптенуге себеп жоқ. Қаржы жүйесі барынша таза болса, ішкі нарықтағы барлық компанияға орын бар.
«Дамыған елдердің сақтандыру нарығына назар аударайық. Бізге қолайлысы, мемлекеттік сақтандыру компаниясын ашатын кез келді деп ойлаймын. Мемлекеттің иелігіндегі компания болса, жемқорлықтың құрсауында қалады деген қауіпті жаңа Үкімет құрамы өткен күннің еншісінде қалдырады деп үміттенемін. Төтенше жағдайларда Ұлттық қордың жүгін тек сақтандыру компаниялары ғана жеңілдете алады», деп түйіндеді Ғ.Байназаров.