Жаһандық қауіпсіздік жолында күш біріктірейік

Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев әлем мемлекеттері басшыларын ядролық қауіпсіздікті нығайтуға шақырады

Оқырмандар назарына Қазақстан Президентінің Гаагада өткен ІІІ Жаһандық қауіпсіздік саммиті қарсаңында жарияланып, әлемнің жетекші интерактивті саяси алаңдарында – «Euractiv» және «Washington Times»-те орналастырылған мақаласын ұсынамыз. Нұрсұлтан НАЗАРБАЕВ, Қазақстан Республикасының Президенті. 1991 жылы Қазақстан тәуелсіз­дігіне қол жеткізген кезде, қуаты жөнінен әлемдегі төртінші ядро­лық арсеналды иеленіп қалды. Біз бұл қарудан өз еркімізбен бас тарту туралы шешім қабылдап, оны қатаң қауіпсіздік жағдайында Ресейге өткіздік. Осындай іс-қимыл Қазақ­стан­ның аталған саладағы көшбас­шылығына негіз қалады. Мен бейбіт кезеңде ядролық қарудың салдарынан біздің елімізден көп қасірет шеккен бірде-бір мемлекет болған жоқ деп есептеймін. Семей полигонында ауада және жер астында 500-ге жуық ядролық жарылыстар жасалды. Қырық жылға жуық уақытқа созылған сынақтардан таралған радиоактивті шөгінділердің әсерінен бір жарым миллион адам зардап шекті. Сондай-ақ, орасан зор аумақ зақымданды. Біз, ядролық сынақтардан көп зардап шеккен ел ретінде, дүниежүзі ядролық апат қатерінен барынша қорғалуы үшін өзіміздің айтарлықтай үлесімізді қостық. «Қырғи-қабақ соғыс» текетірес кезеңі келмеске кеткенімен, бүгінде алаңдаушылықтың өзге де себептері пайда болып отыр. Ядролық қарудың экстре­мис­тердің қолына түсу ықтималдығы да жоқ емес. Бүкіл әлем үшін тер­рорлық топтардан шығатын қатер арта түсті. Олардың саны ғана емес, қатыгездіктері мен адам өміріне жүрдім-бардым қарау деңгейі де өсіп отыр. Міне, нақ сондықтан АҚШ пре­зиденті Барак Обама ядролық лаң­кестік халықаралық қауіпсіздік үшін аса үлкен қатерлердің бірі болып табылатыны туралы алаң­даушылық білдірді. Бұған қоса, біздің заманы­мыздың сын-қатерлеріне «ядролық клуб» елдерінің кеңеюін тежеуді де жатқызуға болады. Мәселе мынада: ядролық технологиялардың дамуына кедергі жасамай, қарудың таралуын қалай тежеуге болады? Бұл сұрақтың жауабын адамзат атом дәуірі басталған кезден бері іздестіріп келеді. Осы аптада Гаагада бүкіл дү­ниежүзінен алпыс шақты мемлекет басшылары жиналатын ІІІ Жаһандық қауіпсіздік саммиті өтіп, онда аталған қатерлерге қарсы жауап табудың тетіктері қарастырылады. Біз назарымызды айналымда жүрген ядролық материалдардың санын одан әрі қысқартуға және олардың шашау шықпау шараларын күшейтуге аударатын боламыз. Қазақстан аталған салада тамаша тәжірибеге ие. Семей полигонынан «мұраға қалған» элементтердің бірі плутоний мен жоғары байытылған уран болса, оларды атом бомбасын жасау үшін пайдалану қатері де жоқ емес еді. Қазақстанның, Ресей мен АҚШ-тың сарапшылары аталған материалдарды тауып, залалсыздандыру бойынша бұрын-соңды болмаған бағдарламаны жүзеге асырды. Ол он жылға созылды. Біз осындай сезімтал салада жаһандық ауқымдағы бейбітшілік пен қауіпсіздік секілді жоғары мақсаттарға қол жеткізу үшін, тіпті, ұлттық мүддемізді де құрбандыққа шалдық. Гаагадағы саммитте біз ядро­лық қауіпсіздікті күшейту үшін бірқатар практикалық шаралар қабылдаймыз, және ең бастысы, осы шешімдерді іс жүзіне асыру үшін саяси ерік-жігер танытамыз ғой деп үміттенемін. Мұнда мына мәселелер ше­шу­ші болып табылады: бомбалар мен оқтұмсықтар жасау мақ­­сатында пай­­даланылуы мүмкін жоғары байы­тылған уран өндірісін қалай тоқ­татуға болады? Бұл халықаралық қоғам­дастықтан аталған бағытта абсолютті заңды тілегі бар елдердің азаматтық сек­торында ядролық технологиялар­ды дамытуға құқық беруді талап етеді. Сонымен бір мезгілде, олар бұл технологияларды ықтимал қару жасау үшін пайдаланбаулары тиіс. Қазақстан МАГАТЭ-нің атал­ған мәселені шешу атом электр стансасы үшін жоғары байытылған уранның кепілдендірілген көлемі ұсынылатын елдерге тікелей қатысы бар деген пі­­кірімен толықтай келіседі. Міне, осы орайда МАГАТЭ халықаралық ядролық отын банкін құру мақсатын көз­десе, біз өз аумағымызда оны ор­на­­­ластыруға келісімімізді беріп отырмыз. Уран өндірісінде әлемдік көш­басшы, ядролық нысандардағы қауіпсіздік шараларын қамтамасыз ету бойынша тәжірибесі мол ел ретінде Қазақстан бұл салада тамаша кепілдемеге ие. Біз барлық ядролық державалармен, сондай-ақ, атом технологиясын азаматтық секторда дамытуды жоспарлайтын өзге де елдермен жақсы қарым-қатынас қалыптастырдық. Қазақстан қазіргі заманғы өмір шындығын есепке ала отырып, ядро­лық қаруды таратпау режімін жаңғыр­ту бастамасын бірнеше мәрте көтер­ді. Бірінші кезекте Ядролық қару­ды таратпау туралы шарттағы сәй­кессіздіктердің орнын толтыру қажет. Бүгінде таратпау режімі мен МАГАТЭ-нің Таратпау туралы шарт­қа қатысушы мемлекеттер­­дің ядролық қызметі бойынша тиісті кепілдігін іс жүзінде жү­зе­ге асы­­­руды қолдануы «ядро­лық­ бестік» елдеріне айтар­лық­­­тай экономикалық және тех­но­логиялық басымдықтар бере­тіні ешкімге де құпия емес. Олар өздерінің ядролық секто­рын­дағы мәліметтерді ерікті негіз­де ашып көрсетеді. Бұл оларға ком­мерциялық мүддесі бар ғылыми және технологиялық жаңалықтарды сақтауға, ядролық сектордың жекелеген бағыттарын дамытуға және өзге де маңызды ақпараттарды МАГАТЭ-нің кепілдік жүйесі арқылы жария­лауға мүмкіндік береді. Сонымен бір мезгілде, өздеріне шарт бойынша міндеттеме алған және өздерінің бейбіт ядролық қыз­меттеріне толық ауқымды кепілдік қолданылатын қалған мемлекеттер МАГАТЭ-ге барлық ядролық бағ­дарламалары, зерт­теулері, ондаған жылдарға бұрын жоспарланған атом саласын дамыту бойынша бағ­дарламалары жөнінен толық және жан-жақты ақпараттар береді. Көптеген елдер­дің осындай тең емес жағдайларға наразылықтарын түсінуге де болатындай. Егер «ядролық бестік» мемле­кеттері әлемдік қоғамдастық алдында ядролық қарусыздану бо­­йынша міндеттемелерін орын­­­­­да­ғандықтары туралы жыл сайын есеп беріп тұрса, әділетті болар еді. Бұл үшін Біріккен Ұлттар Ұйымы Қауіпсіздік Кеңесінің жанынан Ядро­­лық қаруды таратпау туралы шарт бойынша міндеттемелерін орын­дағандары туралы сараптама жүргі­зе­тін арнайы комитет құрып, БҰҰ ҚК-нің мандатын пайдалануға болар еді. Ақпараттардың сезімталдығын ескере отырып, мемлекеттердің есеп­тері тыңдалатын комитеттің жыл сайынғы мәжілісін жабық режім­де өткізуге болады. Бірақ міндет­темелердің жалпы орындалу жағдайын айғақтайтын қорытынды құжат БҰҰ-ға мүше барлық елдер үшін жариялануы тиіс. Қазіргі кезде әлем қауіп­сіз­діктің жаһандық жүйесі үшін жаңа сын-қатерлермен бетпе-бет келіп отырғанын да атап өтпеске болмайды. Оның үстіне олар қолданыстағы ядролық таратпау жүйесінің берік­­тігіне тексеру де болып табылады. Барлық «табалдырықта тұрған» мемлекеттерге олардың қауіпсіздіктері тиісті деңгейде және ядролық бағдарламаларсыз қамтамасыз етіле алатынын көрсететін саяси шешімдер қабылдаудың да маңызы зор. Қорытындысында біз қауіп­сіз­­­­­діктің жаһандық жүйесі ядролық­ ар­­сеналдың қирататын мүм­кін­­­­дігіне емес, керісінше, мүдде­лер тоғы­сы­ның жасампаздық күші мен ха­лық­ара­лық міндет­теме­лерді орын­дауға негіз­делетінін дәлелдеуге тиіспіз.