Облыс орталығындағы Бұқар жырау атындағы әдебиет және өнер музейінде 50 мыңнан астам жәдігер бар. Оның 15 мыңға жуығы даңқты тұлғалардың тұтынған заттары. Солардың бірі – ақын Диқан Әбілевтің шаңырағында сақталған балуан Қажымұқанның қызыл кәрден кесесі.
Музей басшысы Ербол Қайыров кесенің тарихынан сыр шертті. Кеседен шай ұрттап, кесе жайлы әсерлі әңгіме тыңдау бір ғанибет екен.
– Алматы қаласына іссапармен барып, Диқан Әбілевтің зайыбы Жұмаш апамен кездестім. Әңгімеміз жараспады-ау деймін іштей. Байқасам сөзге шорқақтау адам екен. Ол аздай менің қойған сұрағыма басқаша жауап қатып, сөз төркінін бұрмалай сөйледі. Кетуге енді ыңғайлана бергенімде «ағаң жақсы ақын еді ғой» демесі бар ма! Қуанып кеттім. «Қуыс үйден құр шықпа» деген, тым болмаса музейге ағаның бір затын берсеңіз» дегенімде, «Не дейсің? Қарғам, құлағым жөнді естімеуші еді» деді. Бір сағаттық әңгіменің заяға кеткенін түсіндім. Жақынырақ келіп, сұрағымды қайталадым. Сәл ойланып тұрып, төр бөлмеге кіріп кетті, сәлден соң қолына үлкен қобдиша ұстап қайтып оралды. Ішінде үлкен екі қызыл кесе сақтаулы екен.
Бұл жәдігердің тарихы былай болыпты: «Диқан Әбілевтің тұңғыш ұлы Дастан қайтыс болып, Қажымұқан ең алғашқылардың бірі болып шаңыраққа көңіл айта келеді. Ол кездері ақынның әкесі Әбіл бар екен. Қажымұқан Диқанның әкесіне қарап:
– Әбеке! Айналып кетейін, Диқан ренішті болуға лайық жігіт емес еді. Жас күнінде адам бала қадірін біле ме? Бұларға «бала белде, қатын жолда» ғой. Сен күйреп қалған екенсің! Оны қой. Сіздің елде «нені көрмеген Найзатас» деген бар еді. Найза қалпыңды сақта! Майырылуды қой! Балаларың қартайып тұрған жоқ! Берері таусылмасын. Тағы да айдарлы немерелі боласың, – дейді.
Сөйтіп дастарқан жайылады. Балуан «маған үлкендеу ыдыс әкеліңдер» дейді. Толтыра қымыз құйдыртып, бір кесені Диқанға, ал екіншісін балуан өзі алып, келінге қарап:
– Ал келін қарағым, сен өзің қоңыр құлыншақтай уыз жассың. Мына Диқан балам екеуің уанып, жұбанып болғасын «түн қатып» бағыңдар. Содан соң тағы біл ұл болмай көрсін, – деп батасын береді.
Араға бір жыл салып, Мертай жеңгеміздің құрсағына бала бітіп, тоғыз ай, тоғыз күннен кейін шекесі торсықтай ұл туады. Есімін Невель деп қояды. Невель жан-жақты парасатты, ақын болып өседі. Осылайша, балуан Қажымұқан атамыздың дуалы аузынан шыққан батасы қабыл болады. Қара күш иесі Диқанның шаңырағына жиі аялдап, кәрден кесемен қымыз ішкен. Диқан Әбілев көзі тірісінде бұл кеселерді «Қажымұқан музейіне» жіберуді жоспарлаған екен. «Адамның қалағаны емес, Алланың қалауы болады» демекші, қара күш иесі мен жыр әлемінің ақберені Қажымұқан мен Диқан өмірлерінің бір кезеңінен сыр шертер жәдігер біздің музейге осылай әкелінген еді, – деп әңгімесін тәмамдады Ербол Қайыров.
Павлодар облысы