Жапонға жақындығымыз қандай?

Сол кезде жиырмадан енді асқан Мұхтар Әуезов «Жа­по­ния» атты мақаласында күн­шығыс елінің 1861 жылы жүзеге асырған «Мэйдзи» рефор­ма­сын талдады, білімге қатысты тұсына баса назар аударады. Ал Халел Досмұхамедов  «Сенен басқа ондаған, тіпті жүздеген қазақтың баласы жоғары білім алып жатқанын ойласаң, бұл халық та еңбекке, дамуға қабілетті екенін, бәлкім болашақта әлемдегі өзінің орнын ойып тұрып алатын екінші Жапония бола алады дегенге көз жеткізесің», деген.

Бұл деректер Алаш зиялы­ла­ры­ның Қазақ елін 20-25 жылдың ішінде жаңа дәуірдегі заманауи Алаш мемлекетіне айналдырғысы келгенін, мемлекеттің даму үлгісі мен моделін XIX ғасырдың соңы мен  XX ғасырдың басындағы артта қалған аграрлы-феодалды самурайлар елінен өте аз ғана уақыт ішінде әлемдік державаға айналған Жапониядан көргенін айтып тұр. Бірақ күні бүгінге дейін «Жапония қайда, кең байтақ қазақ жері қайда?» деген пікір басым болып келген еді. Енді бұл күмәннің көбесі сөгілді.

Басынан бастасақ: кейінгі кездері Алаш зиялылары мен Жа­пония арасындағы байла­ныс­тың тек болжам емес, шындық болғанын айғақтайтын деректер жариялана бастады. Нақтыласақ, 1919 жылы Райымжан Марсеков жапон үкіметіне хат жазып, Алашорда үкіметін тануды, мо­йын­­дауды сұраған, жас қазақ мемлекетіне көмек беруін өтінген. Келесі бір хатта Алашорданың Париждің бейбіт конференциясына өз өкілін жолдамақ болғаны айтылыпты. Осы деректі алғаш тапқан Хоккайдо университетінің славян-еуразиялық зерттеулер орталығының директоры Уяма Томохико Райымжан Мәрсековтің 1919 жылғы 17 қаңтардағы үндеуі жапон тіліндегі аудармасында 9 бет (5 парақ) көлемінде «Казак-киргиз халқының өкі­лі­нің петициясы (嘆願書)» деген атпен сақталғанын, орыс ті­лін­де жазылған болуы мүмкін тү­п­нұсқасы табылмағанын айта­ды. Жапондық тарихшы атап өткеніндей, Мәрсековтің Вла­ди­вос­токқа барғанын зерттеу­ші­лер білген, кейбіреулері оның Жапония өкілдерімен байланыста болуы мүмкін деген болжам жаса­ғанымен, бұл туралы ешқан­дай дәлел жоқ. Қазір бұл құжаттар Жа­пония Сыртқы істер минис­трлі­гінің Сыртқы саясат тарихы мұрағатында цифрландырылып, сақтаулы тұр. https://www.jacar.go.jp /

Мамыр айында Халықаралық түркі академиясының ұйым­дас­ты­руымен өткен «Әуезов, Алаш және Күншығыс елі» атты zoom-конференцияда жапон ғалымдары Рёсукэ Оно мен Уяма Томохико Райымжан Мәрсековтің 1919 жыл­дың қаңтарында Жапония Үкі­ме­ті­не жолдаған үндеуіне талдау жүргізді. Онда Алаш қай­раткерінің Жапониядан Алашорданы мо­йын­дап, көмек көрсетуін өтін­гені, Алашорданың Париж бей­біт­шілік конференциясына қатысу жоспары бар екені айтылған. «Бұл таныстырылымда мен Райым­жан Мәрсековтің Жапо­ния үкі­метіне Алашорданы мойын­дау­ды сұрап 1919 жылы жолдаған үндеуінің қысқаша мазмұнын баяндамақпын. Алашорданың сыртқы саясаты туралы мәлімет бүгінге дейін әлі там-тұм ғана болып келді. Бұл құжат Алаш­ор­­даның сыртқы саясаты тура­лы мәліметтерді кеңірек ашып, Жапония тарапының оған деген қатынасын түсінуге мүмкін­дік береді. Бұл құжаттар Жапо­нияның Сыртқы саясат тарихы­ның мұрағатында сақтаулы. Түп­нұс­қадан да құнды аударма Өкінішке қарай, бұл құжаттың жапонша аудармасы ғана сақ­тал­ған. Бұл аударманың ішінде нақты тәпсірлеу қиынға соғатын кейбір тұстары бар. Әсіресе «тәуелсіздік» деген мағынада ауда­­рылған сөз жиі кездеседі. Құд­ды бір Алашорда сол кездің өзінде тәуелсіз елдің тәуелсіз үкі­меті сияқты жазылған. Бірақ Мәрсеков ол мәтінде шыны­мен де «тәуелсіздік» сөзін пайда­лан­ды ма, жоқ па, ол жағын нақты бағалау қиын. Бұл жер­де жапон шенеуніктері мен офи­церлері «тәуелсіздік» пен «авто­номия» сөздерін ажырата алмағанға көбірек ұқсайды. Со­дан нақты аударма жасай алмаған болуы мүмкін. Одан кейінгі құжаттан да бұл аудармада «автономия ретінде даму» және «тәуелсіздік» ұғымдары дұ­рыс аударылмағанын көруге бо­лады. Бір қызығы, Мәрсеков өз сөзінде сол кезде Алашорда өкілдерінен бөлек Жапониямен келіссөз жүргізіп жатқан Колчак үкіметін бірде-бір рет атамаған және Алашорданың қызметін дербес орган ретінде сипаттап отырған. Владивостоктағы азат ету армиясының саяси депар­там­ентінің бастығы бұл үн­деуге қолдау ретінде Жапо­ния­ның сыртқы істер министріне жетекхат жазған. Сол хатта Мәрсековтің Владивостокта Жа­пония вице-консулымен әңгімелескені баян­да­лады. Осы әңгімеде Мәр­секов Алашорданың авто­но­мия жариялағанын, келе­шекте көршілес, діні бір халықтармен бірлесіп үлкен тәуелсіз мемлекет құруды жоспарлап отырғанын нақты атап өткен. Жапония вице-консулы қазақтардың қиын-қыстау жағдайына қынжылыс білдіре келіп, қару жеткізуде де қиындықтар бар екенін айтады. Тіпті қару жеткізгеннің өзінде оны Колчак үкіметі арқылы ғана бере алатындарын түсіндіреді. Ал Мәрсеков Колчак үкіметі Алашорданың тәуелсіздігін қала­май­тындықтан, қару құпия түрде жеткізілуі керектігін айтады. Жа­пон консулы мұндайға жол жоқ екенін білдіріпті. Мәрсеков онда қаруды Қытайдың Шәуешегі арқылы айналма бағытпен жі­бе­руді сұрайды. Бұған да жол жоқ деген жауап айтылады. Саяси департамент бастығы хатының соңында Мәрсеков се­німге лайықты тұлға ма, жоқ па, қазақ халқының атынан сөйлеуге өкілетті ме, ол жағы белгісіз болып отырғанын әрі ондайды анықтау өте қиын екенін жеткізеді. Бірақ Мәрсековтің қазақтардың өкілетті тұлғасы екені дәлелденсе, сұраған оқ-дәрі мен медикаменттерді беру жағын да ойластыру керектігін, бұл қазақтардың сеніміне ие болу үшін қажеттігін атап өтеді. Ал Жапония Сыртқы істер министрінің жауабы қысқа бол­ған. Ол Жапония үкіметі қазақ­тардың пұшайман күйі мен тығырықтағы жағдайына жаны ашитынын, әзірге қару мен медикамент жеткізуден тартына тұру керектігін жазған. Бұл қысқа жауап айтарлықтай кеш жол­данған. Владивостокқа жауап хат келген кезде Мәрсеков ол жақтан кетіп қалғанға ұқсайды» дейді тарихшы баяндамасында. Қыс­қасы, баяндамашы айтып өткендей, қазақ ұлты мен оның қайраткерлері һәм олардың нақты ұстанымы туралы мәліметтің аздығынан Алашорданы қолдауға батылы бармады. Дегенмен белгілі бір қызығушылық байқатты.

Райымжан Мәрсеков 1877 жылы Семей облысы, Өскемен уезі, Айыртау болысында туған, қайда, қашан қайтыс болғаны толық мәлім емес. Бірақ тарихи деректерде Алаш қозғалысының аса көрнекті қайраткері, Алаш қозғалысының негізін салушы­лар­дың бірі, заңгер, публицист, қазақтың мүддесін көздеп, қамын жеген ұлт ойшылы еке­ні айтылады. Бір деректерде «Құл­жа түрмесінде өлді» десе, екінші бір деректерде «Семей түрмесінде өлген» делінеді. Бірақ Ресейдің қиыр шығысына барып, Жапонияның консулдығының қабылдауында болғанына қара­ғанда өмірде осал болмағаны анық.

Иә, Алашорда мен қазақ зиялылары арасындағы байланыс, жапон тыңшысы деген айып туралы дерек көп. Бірақ «бай­ланыс болды ма?» деген сұраққа да жауап таба алмағанбыз ке­зін­де. Тіпті тәуелсіздік алғалы 30 жылдың ішінде де осы тақы­рып­ты зерделеп, қолымызға нақты дерек­тер ұсынған ғалымдар жай­лы да естіген жоқпыз.

«Жапония тыңшысы» деген жалған айыппен атылған Тұрар Рысқұловтың ғұмырнамасын көркем тілмен сомдаған жазушы Шерхан Мұртаза кезінде осы тақырыпқа пікір беруін өтінгенде Тұ­рар­­дың өзіне тағылған айып­пен көзі жұмылғанша келіс­пей өткенін, Тұрар жапон зиялы­ла­рымен кездесті немесе хат алысып тұрды» деген деректерді кездестірмегенін айтқан-ды. «1937 жылдың ақиқаты әлі құпиясын толық ашқан жоқ. Талай дүние әлі «құлыптаулы» жатыр. Аққа қара жаға алмаған қанішерлер Тұрардың Моңғолияға сапарында Жапонияның мемлекеттік қызмет­кер­лерімен кездесуін еске түсіріп, содан ілік тапқан ғой», деген еді Шер-аға.

Шер-ағамен әңгімеден соң күндердің күнінде тағдыры 8 минутта шешіліп, о дүниелік бо­лып кеткен арыстарымыздың жапон зиялыларымен жазысқан хат­тары алдымыздан шыға келуі әбден мүмкін гой деген үкілі үміт­ті біз де ойымызға тоқып қой­ғанбыз.

Өткен ғасыр басында жиырма жасында Жапония туралы жарап Мұхтар Әуезов, 1957 жылы 45 күнге Жапонияға барды, Хиро­сима және Нагасакиге тастал­ған атом бомбасына қарсы үлкен жиын­дарда сөз сөйледі. Бұл де­рек­­­тердің бәрі Мұхтар Әуезов­тың 50 томдық шығарма­лар жина­ғына енген.

Жапониядағы қазақ дипло­ма­ты Батырхан Құрмансейіт Мұхтар Әуезовтің осы елге сапары кезін­де­гі бізге белгісіз деректерді та­уып, оқырмандардың назарына ұсын­ды. Дипломат бізбен әңгіме­сін­де әлі нақтыланбаған жайттар көп екенін, әркім өз саласында жаңа дүниелер табатынын, бұл ба­ғытта соңғы сөз әлі айтыл­ма­ға­нын айтты.

КСРО Жапония мен Алашор­да­ның арасында байланыс орна­туға былай да кедергі болуы әб­ден мүмкін еді. Алаш зиялы­ла­р­­ының бұдан әріге бармауының себе­бін осыдан іздеу керек сияқты. Себебі 1905 жылы Жапония әй­гі­лі Цусима шайқасында Ресейді тас-талқан етіп жеңді. Жалпы, жапондар ұлт ретінде 1861 жылы Мэйда реформасынан кейін қатты ілгерілегені белгілі. Ұлт ретінде қалыптасты. «Әкем аралаған, әкемнің табаны тиген Жапонияға мен де талай рет болдым. Әкемнің бұл елге деген махаббаты маған өтті. Жапон үкіметінің ресми шақыруымен саясат әлемінде әлі сырын аша қоймаған «Токио диа­ло­гына» қатысып қайттым. «Әкем армандап кеткен қасиетті парызды бір қадам болса да алға жылжыта алдым», дейді бізге Мұрат Әуезов.

1937 жылдың жаңғырығы басылмай жатып, Сталиннің көзі тірі­сінде арманда кеткен Алаш зия­лы­ларының аманатын арқалаған Әуезовтің алыстағы Жапонияға барып, қазақ елі туралы дәріс оқуының өзі тарихи оқиға екені белгілі. Патшалық Ресейден де қуатты елдің бары туралы хабардан қазақ даласы құлағдар болды. ХІХ ғасырдың соңынан өткен ғасырдың басына дейін Жапония реставрация немесе Мэйдзи төңкерісі (1912 жылы өліміне дейін император билік еткен дәуір аты) деп аталатын кезеңді басынан кешіргені тура­лы деректер көп. Жапон жұр­тына қиырдағы қазақ елінің на­за­рын аудартқан тарихи оқи­ға – күншығыс еліндегі «Мэй­дзи» реформасынан кейін ұлт болып айрандай ұйығаны. Бірақ осы бағытты індетіп қазуға байла­нысты айғақтайтын тарихи де­рек­тер жоқ деген тұжырым қол­байлау болып келген-ді. Енді арадағы байланысты айғақ­тай­тын деректердің шеті айты­лып жа­тыр. Мұның бәрі Алаш зиялы­ла­­ры­ның өзгеге үлгі боларлық дипломатиялық жеңісі.

Ендігі сөз тарихшыларда. 

Себебі Жаңа Қазақстанды құ­руға ниеттеніп келген қазақ даласына Жапония ұстанымы жаңа мүмкіндік.