Алыптар тойының апталығы

Қазақ тарихында ұлттың азат­ты­ғы үшін арпалыс, теңдікті көксеген көтеріліс көп болды. Солардың көш ба­сында Сы­рым Датұлы тұр. Сырым – батыр, би ғана емес, ішкі және сырт­қы саясатқа жетік дала дипломаты. Сырым құрған «Халық кеңесі» – қазір айтылып жүрген демократиялық басқару­дың на­ғыз үлгісі деуге болады. Ал Жа­һан­ша Досмұхамедұлы – қа­зақ­тың еркін ел болуға мүмкіндік туған тұсында Әли­хан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлы, Мұстафа Шоқай сынды арыстармен бірге тарих сахнасына шыққан асыл азамат еді. Тәуелсіздік атты алып бәйтеректі туған топырақта берік ұстап тұрған тара­мыс тамырдың бір-бір тіні сынды тұл­ғалардың тойы бүкіл Батыс Қазақстанды, әсіресе «Алаштың жұлыны» бол­ған Жым­питыны жаңғыртып өтті.

Дастан жаттап, скутер мінді

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев 2022 жылды «Балалар жылы» деп жариялаған еді. Міне, қос тұлғаның тойы да балалар арасындағы бәсекемен басталды. Жазушы Жәрдем Тілековтің «Сырым батыр» дастанын жатқа оқудан оқушылар арасында І облыстық байқау өтті. Алғаш рет 1992 жылы аз тираж­бен кітап болып шыққан, бүгінде қас­қалдақтың қанын­дай қат дү­ниеге айнал­ған бұл жинақ­ты Сырым ауданы әкімдігі бас­­падан қайта басып, халықпен қа­уыш­тырған бола­тын.

Байқауда облыстың әр түкпі­рінен 28 оқушы бақ сынады. Олар «Сырым батыр» дастанын жат­қа оқып қана қоймай, Сырым Датұлының шешендік сөздерін жатқа айтудан да сайысқа түсті. Жәрдем Тілековтің немере інісі Сағынғали Айта­новтың бата­сымен ашылған байқау өте тар­тысты болды. Нәтижесінде, жыр-дас­танды жатқа айтудан сы­рымдық Айшуақ Өмір І орынға лайық деп танылып, су жаңа «көлік» – скутерге ие бол­ды. ІІ орын – теректілік Ман­сұр Мұрадымға, ІІІ орын – ақ­жайықтық Сәнім Жораға бұ­йырды. Ал шешендік сөздер сайы­сында сырымдық Рюксан Құса­йын – І орынға, жаңақалалық Мұхаммед-Әли Боранбай – ІІ орынға, қаратөбелік Жан­гүлім Берікқызы ІІІ жүлдеге ие бол­­ды. Жүлдегерлерге планшет, смарт сағат сын­­ды бағалы сый­лықтар табыс етілді.

«Алаш барысы» – Темірлан

Сырым Датұлының 280 және Жа­һанша Досмұхамедұлының 135 жыл­дығы құрметіне Жымпитыда қазақ күресінен ­ІІ республикалық «Алаш барысы» тур­нирі өтті.

Айта кетейік, «Алаш бары­сы» – Сырым ауданының төл жобасы. 2017 жылы Алаш қозға­лысының 100 жыл­­дығына арналып өткен «Алаш ба­ры­сы» турнирі бүгінде республика­лық дең­гейдегі танымал сайысқа айнал­ған. Жымпитыдағы алып­тар айқа­сы­на бұл жолы да бел­гілі балуандар кел­ді. Батыс­қа­зақстандық Темірлан Көл­бай, Нұрымжан Ғаббасов, Нұрбол Серіков, атыраулық Сұңғат Зака­рия, қызылордалық Нұрым Сә­лімгереев сынды халықара­лық дәрежедегі спортшылар боз кі­лемнің шаңын шығарды. Нәти­жесінде, «Алаш барысы» деген бе­дері бар алтын белдік өгіз палуандар ара­сынан Батыс Қазақстан облысының Сырым ауданынан шыққан Нұрымжан Ғаббасовқа, түйе палуандар арасынан Батыс Қазақстан облысының Бөрлі ауданынан келген Темірлан Көлбайға бұ­йырды. Белдікпен бірге олар 300 мың және 800 мың теңгелік ақшалай сый­лықты жеңіп алды. Атыраулық Таби­ғат Мағауияұлы мен Сұңғат Зака­рия, бөрлілік Әділбек Сейісовтер де жүл­делі орындарға табан тіреп, ақшалай сыйлыққа ие болды.

«Қазақ күресі – бүкіл ұлттық са­йыс­­тарымыздың түп негізі. Мұндай сайыстың Жымпиты­да, Алаш тойы аясын­да өтуі жас ұрпақты Алаш рухымен ба­йы­тады» деді Батыс Қазақстан облы­сындағы қазақ күресі қауым­­дастығының президенті Әсет Сұлтанұлы.

Ешкім жеңілмеген айтыс

Сырым мен Жаһанша тойы «Сырым – айбарым, Жа­һанша – байрағым» атты рес­публикалық ақындар айтысымен жалғасты. Әйгілі Жүрсін Ерманның өзі жүргізген аламан айтысқа сегіз ақын қа­тысты.

Атыраудан Шалқарбай Ізба­саров, Түркістаннан Бекарыс Шой­беков, Қызылордадан Мұхтар Ниязов пен Нұрмат Мансұров келді. Ақжайық топырағының намысын Жансая Мусина, Талғат Мықи, Бауыржан Ширмедин­ұлы, Мұрадым Мирланов қор­ғады. Мәртебелі мейман ретінде қатысқан Жәкен Омаров, Берік Жүсіпов көрерменнің көңілін тер­мемен тербеп, көзге жас алдыр­ды.

Үш сағатқа созылған ақындар додасы соңында Сы­рым ауданының әкімі Төлеген Төреғалиев пен Батыс Қазақстан облыстық мәслихатының депутаты, «Жібек жолы» шаруа қожалығының жетекшісі Ғани­мат Нұрмұханов сахнаға шы­ғып, қос алыптың тойына ақын­дарды бөліп-жармай, бәріне де ат мінгізетінін жариялады. Халықаралық айтыс ақындары мен жыршы-термешілер ода­ғының төрағасы Жүрсін Ерман да Жымпитыдан астына ат мініп, иығына шапан жауып аттанды. Барлық қонақ тойдан тәбәрік үшін естелік сыйлықпен марапатталып, аудан әкімінің алғыс хатына ие болды.

Тарих пен тағылым тоғысты

Қос алыпты ұлықтаған ұлы той аясында талай тағылымды шара өтті. Жымпитыда осы күндері «Театр – ұлт рухының тірегі» атты облыстық халық­тық театрлар фестивалі ауыл көрермендерін қуантты. Өнер жарысына Сырым ауданынан «Бұлан», Бөрлі ауданынан «Мұрагер» халық театрлары, Қазталов, Қаратөбе және Тас­қала аудандық халық театры ұжымдары, оралдық «Алтын орда» балалар мен жасөспірім­дер қоғамдық театры қатысты. Көрерменге ұсынылған «Дариға жүрек», «Жас», «Қуыршақ», «Жарық», «Тозақ шеңбері», «Мен ояндым» секілді бірқатар поэ­тикалық моно драмалар ерекше әсерлі шықты.

Осы күндері Жымпиты кен­тіндегі Жаһанша Досмұхамед­ұлы атындағы мектепте «Алаш тағылымы – ұлттық рух» атты облыстық ғылыми тәжірибелік конференция өтті. Бұл жиында тарих ғылымдарының кандидаттары Дәметкен Сүлейменова, Бақтылы Боранбаева сынды алаштанушы ғалымдар баяндама жасады.

Ал Орал қаласындағы Ма­хам­бет уни­верситетінде өт­кен «Дала реформаторы – Азия­­ға ортақ тұлға» атты рес­пуб­ликалық ғылыми-тәжірибелік кон­ференцияға республика­мыз­ға танымал тарихшылар қатысты. Жиналған қауым тарих ғылымдарының докторы, профессор Аққали Ахметтің, ғалым Құндызай Ерімбетованың баяндамаларын қызыға тыңдады.

Тағы бір тағылымды шара Сырым ауданына қарасты Жеті­көл ауылдық округінде болды. Бұл маң – Сырым ұрпақтары­ның ата қонысы болған. Бұ­рынғы Ілбішін уезі Өлеңті болысының №1 ауылына тиесілі осы жерде әйгілі Дат мешіті бірнеше ғасыр ел-жұртқа рухани қызмет еткен. Ел аузында «қырық ишаны болған Дат мешіті» деген даңқымен қалған ілім ошағын 1929 жылы большевиктер қиратып, 30 адамды «бай-сұпылардың ұйымы» деп соттаған екен. Соның 15-і ату жазасына кесілген. Арада ғасырға жуық уақыт өткенде ұрпақтары мешіт орнын қоршап, ескерткіш белгі орнатты.

Қазақтың тойы дала қы­зы­ғымен сәнді ғой. Бұл күндері Жымпитының жалпақ даласын жүйріктердің тұяғы армансыз дүбірлетті. Тай жарыс, топ бәйге, аламан шашасына шаң жұқпаған сәйгүліктің талайын сынға салды. Тай жарыста Ақжайық ауданынан келген Асылбек Жа­ңа­баевтың Қараторғайы 13 жүй­ріктің ішінен озып келді. Топ бәй­геде теректілік Темір Кәкімнің «Тасқын» атты тұлпары топ жарды. Аламан бәйгеде Ақтөбеден келген Бекбол Байжарқынов­тың «Месси» атты жүйрігі бас бәйге­ге тігілген миллион теңге жүлде­ні алып кетті. Аударыспақтан Төлеби Қайыржанов ешкімге дес бермесе, арқан тартыста 1987 жылы туған құрдастардың командасы мықты шықты. Ал Сайын Алдияр есімді азамат қой көтеруден бәрін артқа қалдырды.

«Біз бүгінде тойдың емес, ойдың заманындамыз дегенді жиі айтамыз. Сондықтан Сы­рым еліндегі өткен әрбір шара – қазақ руханиятына олжа сала­тын ойлы оқиға болуына ба­ры­мызды салдық» дейді Сырым ауданының әкімі Төлеген Төре­ғалиев. Шынында да туған топы­рағынан шыққан тарихи тұл­ғаларын дәріптеуде сырым­дық­тардан үйренетін нәрсе көп.

Батыс Қазақстан облысы