Қылмыстық заңнаманы жетілдіру: Мақсат пен міндет межесі

Құжатқа енгізілген түзетулер Мем­лекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың Жолдауларындағы тапсырмаларды іске асыруға, Қылмыстық, Қылмыстық-процестік және Қыл­мыс­тық-атқару кодекстерінің те­тік­терін жетілдіруге арналған. Жал­пы, заң жобасында азаптағаны үшін жауапкершілікті күшейтуге, қа­ты­гез, адамгершілікке жатпайтын немесе қадір-қасиетін қорлайтын қарым-қатынас үшін қылмыстық жауап­кер­шілікті енгізуге, отбасылық-тұр­мыс­тық зорлық-зомбылық саласына, сырқатқа шалдыққандардың, алғаш рет сотталғандардың құқықтарын қам­та­масыз ету және тағы басқа мәсе­ле­лер­ге қатысты нормалар бар.

Бұған қоса заң жобасында төтенше және толық қауіпсіз мекеме­лерде жазаны өтеу шарттары қайта қаралды. Осыған сәйкес енді сотталған әйел­дер­дің колонияда балаларымен бірге болуға құқықтары бар. Елімізде осындай «Бүлдіршін үйімен» бір колония ғана жабдықталған. Ол Алматы облысының Жауғашты кентінде орна­лас­қан. Онда әйелдер бос уақытында пер­зенттерінің қасында болып, бағып-қағады.

– Алайда үш жасқа толғаннан кейін балалар жақын туыстарына немесе балалар үйлеріне беріледі. Әлеуметтік байланыстарды сақтау мақсатында сотталған әйелдерге, егер аналардың босатылуына дейін бір жылдан аз уа­қыт қалса, 4 жасқа дейінгі балаларды қалдыруға мүмкіндік беретін норма көзделеді. Бірақ бір шарты бар. Олар сол уақытқа дейін жазадан боса­ту мерзімі бір жылдан аз болуы керек, – деді Ішкі істер министрі Марат Ахметжанов.

Осыдан бірер күн бұрын өткізілген Сенат­тың жалпы отырысында Сенат төрағасы Мәулен Әшімбаев қыл­мыс­тық-атқару мекемелері мен поли­ция­ның қызметтік ғимараттарына міндет­ті түрде бейнебақылау орнату туралы ере­жені заңнамалық деңгейде бекітуді ұсынған еді.

– Қылмыстық кодекске азаптағаны үшін жазаны күшейтетін ережелерді енгіздік, бұл өте дұрыс. Құқық қор­ғау органдарының әрекеттеріне, кей­бір қызметкерлердің зорлық-зом­бы­лы­ғына қатысты көптеген ша­ғым түсе­ті­нін айта кету керек. Сенат­қа да ондай шағымдар келіп жатыр. Бірақ тәжірибе көр­сетіп отырғандай, мұндай істердің басым көпшілігі сотқа жетпейді. Өйт­кені зорлық-зомбылық, азаптау және басқа да фактілерді дәлелдеу, анықтау өте қиын. Осыған байланысты біз жа­қында ғана Бас прокуратурамен бір­лесіп құқық қорғау органдарының бар­лық қызметтік ғимараттарына бей­не­бақылау орнатуды талап ететін ереже қабылдағаныңызды білеміз, – деді М.Әшімбаев.

Оның айтуынша, бұл тәсіл белгілі бір адамдарға заңсыз әрекеттердің қол­данылғанын дәлелдеуге көмекте­седі. Әрі бұған дейін Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев құқық қорғау ор­ган­дарында бейнебақылауда көрін­бей­тін жерлер болмауға тиіс екенін айтқан еді.

Сондай-ақ Президент қылмыстық заңнаманы БҰҰ-ның Азаптауға қарсы конвенциясына сәйкестендіруді тап­сырған болатын. «Бұған сәйкес құжат­та әлі де жетілдіру керек тұстары бар», дейді Парламентаризм институты заң­на­ма бөлімінің бастығы Болат Бейісов.

– Қылмыстық кодекстің 146-бабы қосымша 2 тармақпен толықтырылған. Онда құқық қорғау және арнайы орган­дардың қызметкерлері мен мұ­ға­лімдер мен дәрігерлер азаптау субъек­ті­ле­рі­не теңестірілген. Бұл тергеу мен азаптаудың заңсыз әдістерінің жолын кесуге бағытталған Азаптауға қарсы конвенцияға қайшы келеді. Президент қыл­мыстық заңнаманы БҰҰ-ның Азап­­тауға қарсы конвенциясына сәй­кес­­­­тендіруді тапсырды. Дегенмен кон­­вен­цияның қолданыс аясы негізсіз кеңей­тілген. Яғни білім беру және ден­­саулық сақтау саласындағы әлеу­мет­тік мәселелерді заң шығарушы орган қылмыстық заңнаманы қатайту ар­қылы шешуге тырысуда, – деген пікірін ортаға салды Б.Бейісов.

Заң жобасын жасақтауға атсалыс­қан маман­ның бірі – профессор Айдархан Сқақов. Спикердің пікі­рін­­ше, құжатта ауырлығы орташа және ауыр қыл­мыстарды жасағаны үшін қылмыстық құқық теориясын­да белгіленген жауапкершілік дең­гей­ле­рін әлі де талқылау керек.

– Заңның маңыздылығы – оның қылмыстық сот ісін жүргізу саласында азаптауды және басқа да заңсыз қаты­гез­дік әдістерін пайдаланған адам­дар­ды жауапкершілікке тартудың құқық­тық тетігінің егжей-тегжей баяндалуында. Күдіктінің қылмыс жасауға қа­тысы бар екенін фактілермен дәлел­дей алмаған біліксіз тергеушілер мен күштік құрылымдардың жедел қыз­мет­кер­лері азаптауды қолданады. Заң дәл осы заңсыз әрекеттердің алдын алуға бағытталған. Бұған дейін Қазақстанның Қылмыстық кодексіне азаптауды қол­дан­ғаны үшін жазаны көздейтін норма енгізілген еді, тіпті қылмыстық сот ісін жүргізуде сотталғандар да бар. Алай­да заңнамадағы қайшылықтар мен олқылықтардың салдарынан бұл нор­маны қолдану қиынға соқты. Енді сот аталған іс-әрекетті неғұрлым нақ­ты­рақ саралайды. Сонымен қатар заң жобасында кемшіліктер бар. Ашық айтсақ, қылмыстық құқық тео­риясында бекітілген ауырлығы орта­ша және ауыр қылмыстарды жа­са­ғаны үшін жауапкершілік дең­гейі бұзылған. Мәселен, орташа ауыр­лықтағы қыл­мыс­тар үшін жаза 3 жылдан 7 жылға дейін, ал ауыр қыл­мыс жасағаны үшін 5 жылдан 7 жылға дейін. Яғни олар бірдей жаза­ла­на­ды, бұл дұрыс емес. Негізінде ауыр­лығы орташа қылмыс жасағаны үшін 3 жылдан 5 жылға дейін, ал ауыр қылмыстар үшін 5 жылдан 7 жылға дейін бас бостандығынан айы­ру түріндегі жаза қажет. Сондықтан бұл сұрақтарды әлі де қарау керек. Осы саладағы заңнаманы одан әрі жетіл­дірудің жолдары да бар. Қалай бол­ған­да да бұл заңның азаптаулардың алдын алудағы маңыздылығын бағалау қиын, – деді А.Сқақов.

Заң жобасындағы жекелеген түзе­ту­лердің бірі сотталғандардың ден­сау­лығын сақтау құқығын іске асыруға және ауыр сырқаттар болған кезде адам­гершілікпен қарауға қатысты. Енді сот жаза тағайындау кезінде сот­тал­ған адамда ауыр сырқат болған жағ­дайда бас бостандығынан айыру тү­рінде кейінге қалдыруды қолдана ала­ды. Осылайша сотталғандар азамат­тық медициналық мекемелерде жедел ем алу мүмкіндігіне ие болады.

Түзетулер негізінен алты ба­ғыт­ты қам­тиды, сол арқылы қыл­мыс­тық сот төрелігі саласында адам құ­қықтарын іске асыру тетік­те­рін кеңейту жоспарла­нып отыр. Не­гізінде қылмыстық заң­на­маны жетіл­діру жөніндегі заң жобасы адам құ­қықтары және заң үстем­ді­гі бо­йынша қабылдануы қажет шараларды айқындап берді. Енді құжатқа Президент қол қойса, адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау тетіктері жаңар­­тылады.