Сіз де тарихи роман, хикаяларды, билеушілер туралы шығармаларды аз оқымаған шығарсыз. Билеушілер туралы тарихи дүниелердің кей тұстары жаныңды түршіктіреді ғой. Қантөгіс, қатыгездік, көнбегенді жазалау... Тарихта қашан да солай болғанын аңғару қиын емес және қайталанып келеді. Біз ондайда «қажет жерінде қатыгездік пен қаталдық керек, десек те, адамның заңғар ұлылығын сен сағынышымен есепте» деген Төлеген ақынның сөзіне жүгінеміз. Бойын ұлы сағыныш, іңкәр сезім билемесе, мың жерден батыр, айлакер патша болсын, оны ер деп тануға, адам деп санауға бола ма? Бұл аса үлкен һәм ұңғыл-шұңғыл, жым-жыласы көп тақырып болғандықтан әр қырынан келу керек шығар, алайда біз оқыған Морис Симашконың «Жусан» хикаясынан осындай ой түйдік. Шығарманы орысшадан Әбілмәжін Жұмабаев аударыпты.
Мысырды билеген Бейбарыс сұлтан бұрынғы қыпшақ даласы, қазіргі қазақ жерінен кеткенін түсіндіріп жатпаймыз. Хикаяда оның өмірін ұстап тұрған жалғыз-ақ сөз екені айтылады. Жалғыз-ақ сөз мазасын алып, жүрегін суырардай сезімдерге бөлейді. Өмір бойы сол сөздің мәнін ашсам деген арманмен жүреді. «Көке» деген ең аяулы әрі қасіретті сөз еді ол үшін. Бейбарыстың тағдыры көкесінен айырылған күні тереңдей түскен. Қыпшақ даласында қаннен қаперсіз, шамасы есі де толық кіре қоймаған бала ауылын жау шапқан күні дұшпан қолына түсіп, құлдыққа сатылып кете барған. Есін толық білгендегі өмірі нанға таластан басталады. Бір құлдықтан екінші құлдыққа, екіншісінен тағы бір қолға сатылып, теңіз асып, теңізден құрлық, мұхит асып тағдыр айдауымен жөнеле береді. Қайда бара жатыр, кім әкетіп бара жатыр, білмейді. Тамақты аз үлестіргендіктен үнемі нанға тоймайды, құлдар арасындағы күрес содан туады. Бейбарыс болса, нанын тартып алу үшін қасындағы құлды не талдырады, не өлтіріп отырады. Иә, сіз сенерсіз, мүмкін сенбессіз, мен бұған иланам. Оның өмірі олай басталмаса, қаншама бек, билеуші, сұлтандарды өлтіріп таққа да отырмас еді. «Ол өз ғұмырында ата-ана көрмегеніне разы болатын. Олар тегі кісіні көңілшек те әлжуаз ететін жаман адамдар болса керек...
...Оның нанына әлдебір қол созыла берді. Ол шынжыр оралған жұдырығымен қолға періп қалғанда, біреудің басы ескек үстіне сылқ етті, бұл басты да бір соқты. Ескекпен жылпылдап жып-жылы қан ақты». Бұл кеме астындағы ескекші құлдардың өмірінен үзінді. Осындай пиғылмен өскен баланың болашағын ойлаудың өзі қорқынышты болуы мүмкін. Бірақ бұл ондай болмаса, мұны басқалар сөйтері тағы анық қой. Сондықтан тіршілік үшін күрес қашан да тоқтамаған... Бұл майдан көзге баттиып көрінбегенімен әлі де жүріп жатыр. Қазіргісі бұдан да жымысқы, көзге көріне бермейді, бірақ.
«Шыпыртқылы кісі мұның дымқыл арқасын екі рет осып өтті. Ол әлі жұрттың қимыл ырғағын дәл таппай, бөгет болып отырған. Шыпыртқылы кісілер әманда әділетті келеді...» дейді. Осы жолдардан сіз не түйесіз? Менің ойыма Бейімбет Майлиннің «Талағы» ма екен, әйтеуір бір шығармасындағы оқиға түсті. Ашу-ызаға әбден булыққан күйеуінің алдына барып шабаланған әйел «ұр, ал, ұр» деп кесе-көлденеңдемеуші ме еді? Екеуі екі басқа дүние болғанымен, психологиялық ұқсастық бар сияқты. Әлгі жерде ескекші құл арқасынан осқанды қабыл көреді және әділетті санайды. Құлға тән қызық психология... Ойланатын, ойландыратын мінез-құлық емес пе? «Бастық адам ғой, үлкен адам ғой» дейтін кейбір оқиғаларды еске салады.
Өстіп кеме астында күн көрмей, қамшының астында ескек ескен құл, нан мен тамаққа бола басқаның жанын алуды әдетке айналдырған болашақ сұлтанның таққа дейінгі һәм тақтан кейінгі өмірінің бәрі тек қантөгіс пен қатыгездіктен тұрады. Бәрін сол қалпында сұп-суық ақылдың мұздай сәулесімен шешіп отырады. Ізгілік пен мейірімге жүрек қуаты жетпейді емес, жетеді. Оған салса, өз басы кетеді. «Өмір ащы болсаң түкіріп тастайды, тәтті болсаң жұта салады» деген тәмсілді кезінде М.Мағауиннің бір шығармасынан ұшыратып едік. Бейбарыс та осы жолды ұстапты. Құлдықта жүргеннің өзінде топты жігіт арасында тәртіп орнатып, өзімен иықтаса бастағандарына тамағын беріп сыйлап, қапысын тауып, көзін құртып отырған ол үнемі осы сақтық пен «қырағылықты» тұмар қылып тағып өтеді. Тақ үшін күрес тіптен қанқұйлы. Онда дос, жанашыр, серік деген атымен жоқ. Бәрі қарсылас, бәрі дұшпан. Сыралғы қылмай қасыңдағыларды өлтіріп отыру – шарт. Өйтпесең, өлім өз басыңа төнеді. Билеушілердің «ерлік» жолының бір сипаты ғана бұл. Тағы бір сипаты – халық үшін қылған еңбегі, салған мешіті, жасаған қамқорлығы. Не деуге болады, бағасын парықтап алатын оқырманның өзі.
Маған салса ол жолды өмірі таңдамас едім. Бірақ Бейбарыстан таңдайсың ба, жоқ па деп сұрады ма? Ол олай етпесе нанға таласқан құлдар арасында-ақ өліп қалмас па еді? Кейін Құтыз сатып алғанда да солай. Басқа жолды таңдаса тағы өлім. Не өлу, не жеңу ғана тұрды алдында. Сіз қайсысын таңдар едіңіз?