Апшыны қуырған аптап ыстық: Оның салдары қуаңшылық әкелмесе игі

Қуаңшылықтың алғашқы белгі­лері еліміздің бірқатар өңірлерінде қазірдің өзінде байқалып отыр: егіс алқаптары тусырап жатыр, жайылым және шабындық жерлер жеткілікті деңгейде көтерілмеген. Аптап ыстық өрт қаупін де күшейтіп тұр.

«Қазгидромет» РМК мәлімет­теріне сүйенсек, жақын күндері ел аума­ғының басым бөлігінде атмо­с­фералық фронттардың өтуімен тұ­рақсыз ауа-райы болады, өткінші жаңбыр жауады, найзағай ойнайды. Аптаның соңына қарай ғана солтүстік-батыста, солтүстікте қатты жаңбыр жауады деп күтілуде. Ал еліміздің егістік көлемі үлкен оңтүстік өңірінде жауын-шашынсыз ыстық ауа-райы сақталады. Күндізгі уақытта солтүстікте, орталық пен шығыста, оңтүстік-шығыста +41°С дейін, елі­міздің оңтүстігінде +46°С дейін өте қатты ыстық болады. Аптаның ая­ғына қарай солтүстік-батыс пен сол­түстікте ыстық 22 + 30°С дейін төмендейді деп болжанған.

Ауа райын болжау орта­лы­ғының деректері бойынша, мамыр айында жауын-шашын шамамен 13,1 және 15,1 миллиметр көлемінде ғана болған. Де­генмен «Қазгидромет» РМК ұзақ­мерзімді болжамдары бо­йын­ша, маусымның аяғы, шілде және тамыз айларында орташа жыл­дық мөлшердегі жауын жауып, бұл ахуал егістік алқаптары мен ша­­бындықтардың жағдайын жақ­сартуға едәуір септігін тигізбек. «Көр­сеткіштер күн сайын жа­ңа­рып оты­рады. Жаз ортасына қарай жауын-шашын жылдағы мөлшерде болса, табиғатына орай жаңадан шығатын өсімдіктер мен сол кезде бой көтеретін дақылдар егіс алқабынан қажетті өнім жинап алуға, шөп шабу науқанын ойдағыдай өткізуге мүмкіндік береді деген сенім бар», дейді басқарма мамандары.

Ауыл шаруашылығы министр­лігінің (АШМ) қуаңшылық, құр­ғақ­шылық құбылыстарына тіке­лей жауапты комитеттерімен хабарлас­қанымызда біршама жағ­дайларға қанықтық. «Қам­дансаң қапы қалмай­сың» демекші, министрлік мамандары да бұл мә­селені тұрақты, тыңғылықты ба­қылап, ұдайы назарда ұстап отыр.

Жалпы, еліміз аумағының 85 пайызы ауыл шаруашылығы мақсатында пайдалануға қолай­лы, жарамды жерлер, қалған 15 пайызы ғана тау-тас, өзен-көл, шөл-шөлейт жерлер. Бұл тұр­ғыда біз дүние жүзіндегі екі жүз­ден аса мемлекеттің ішінде аграр­лық алабы бай елдердің біре­гейіміз. Алайда елімізде 180 миллион гектар жердің 60-70 пайы­зы қуаңшылыққа бейім. Бұл тұрғыда Ақтау, Атырау, Ақтөбе, Қы­зылорда облыстарын ай­рық­ша атап өтуге болады. Алдыңғы жылы осы қуаңшылық салдары­нан Маңғыстау, Қызылорда об­лыс­тарында мал шығыны орын алғаны белгілі.

Соңғы жылдардағы қуаң­шылық салдары ауыл ша­руа­шылығы сала­сында қорда­ланған көпте­ген про­б­леманың бетін ашып берді. Атап айтқанда, мал суару қо­рының тап­шылығы, егістік­ті әртараптандыру, жер телім­дерін тиімді пайдалану, шаруа қожалықтарына қажетті тех­никаларды субсидиялау, нау­қандық жұмыстар кезінде жа­нар-жағармайды уақтылы бөлу, жеткізу, т.с.с. Бүгінгі таңда жер-жерлерде құрамына осы са­лаға жауапты өкілдер, агро­сала қызметкерлері, халық қа­лау­лылары, қоғам­дық кеңес мү­шелері кіретін түрлі комиссиялар құрылып, про­блемаларды жүйелі түрде шешудің нор­мативтік-құқықтық негіздері саралануда, нақтылы шаралар қолға алынуда.

Қазірде аудан-аймақ тұрмақ, әрбір ауылда байлар бар. Соның салдарынан жайылымдық жерлердің өрісі тым тарылып кеткен. Оның үстіне малшылар бұрынғыдай жаз жайлауға, күз күзеуге, қыс қыс­тау­ға көшіп жүр­мейді, төрт түлік мал жыл бойы бір орында бағылады. Жыл он екі ай мал тұяғының ас­тында болатын жер демалмайды, тыңаймайды, деградацияға ұшы­райды. Келе-келе мұндай жерге шөп шықпай қалуы да мүмкін. Жалпы жайылым айналымының бол­мауы еліміздің әртүрлі табиғи-кли­мат­тық аймақтарында жайы­лымдық жерлердің 20%-дан 50%-ға дейін тозуына әкеліп соққанын айтады мамандар. Жайылымдарды ұтымды пайдалануға байланысты қоғамдық қатынастарды реттейтін және жайылымдар мен олардың инфрақұрылымының жай-күйін жақ­сартуға, жайылымдардың тозу процестерін болғызбауға бағытталған арнайы «Жайылым туралы» Заң да бар. Бірақ жер жекеменшікке айнал­­ғандықтан, бұл заңның ережелері жеткі­лікті дәрежеде орындалмай ке­леді. Тиісті тетіктердің бол­мауы­на байланысты оны ба­қы­лау да мүмкін емес. Бұл мә­­се­лені шешудің бір жолы – жергілікті ауылшаруашылығы басқармалары жерді тыңайту мақ­сатында фермерлердің жайлау мен қыстауға көшіп-қонуын қадағалап, олардың осы шарасына жағдай жасау үшін арнайы жеңілдетілген субсидиялардың бөлінуіне ықпал етсе, жөн болар еді.

Ауылшаруашылығына қа­тыс­­ты тағы бір маңызды шара – егін­­шілікті әртараптандыру. Жер учаскелерінің барлығы дерлі­к жер пай­даланушылардың иелі­гінде болуына байланыст­ы тиісті басқарма, бөлімдер жер­ге сіңірілетін дәнді дақыл түрле­рінің құрамын, ең бастысы, ауыс­палы егістің сақталуын бақы­лай алмайды, тек егіс пен жиын-терін науқанының барысын ғана бақылайды. Ал қыста қолға қарайтын малды жеткілікті жепшөппен қам­тамасыз ету үшін суармалы жерлердің көлемін ке­ңейту – кезек күттірмейтін мә­селе.

АШМ Егіншілік департ­а­ментінің Агромелиорация бас­қар­масының басшысы Медет Жәдігерұлының айтуынша, облыс әкімдіктерінің алдын ала деректеріне сәйкес, ағымдағы жылы 1,5 млн га суармалы жерді игеру көзделуде. Оның ішінде, 1 млн,126 мың га немесе жерлердің 75%-ы жерүсті әдісімен суарылады, 95,2 мың га – күріш алқаптарын су басу арқылы, 278,6 мың га алаңда немесе 13,3%  тамшылатып және жаңбырлатып суару жүйелері пайдаланылады деп күтілуде.

Суды аз қажет ететін және моно­дақылдардың алаңдарын әрта­рап­тандыру бойынша жос­парлы жұмыс жал­ғасуда. Мә­селен ағымдағы жылы өзге де жоғары рентабельді дақыл­дарға көшу есебінен мақта алаңын 14,8 мың гектарға азайту жос­пар­­­­лануда. Сонымен қатар кү­ріш дақылдары бойынша күрт тө­­мендеу әлі байқалған жоқ. Не­гізгі себеп – дақылдың әлеу­мет­тік маңыздылығы, сон­дай-ақ Қызылорда облысы топы­рақ­та­рының тұздануы.

«Су үнемдеу технологиялары­н енгізу бойынша жұмыстарға ерекше тоқтала кеткен жөн. Бірін­шіден, инвестициялық субси­дия­лау шеңберінде фермерлердің су үнемдеу технологияларын сатып алуға, сондай-ақ су алу және беру жөніндегі негізгі инфра­құ­рылымды жүргізуге жұмсаған шы­ғындарының 50%-ы өтеледі. Бұл жерде, инфрақұрылым тізіміне ұңғыма қазуға кеткен шығын да кіретінін атап өткен жөн. Екіншіден, өз қаражаты есебінен елімізде жобаларды іске асыру мүмкіндігі бар инвесторларды тарту бойынша жұмыстар жүргізілуде. Мәселен, израильдік «METZERPLAS» компаниясы осы күзде тамшылатып суаруға арналған құбырлар шығаратын зауытты іске қосуды жоспарлап отыр. Үшіншіден, су беру жөніндегі қызметтердің құнын субсидиялау жүзеге асырылады, мұнда бір текше метр суға бө­лінетін субсидиялардың мөл­шері тарифтердің пайыздық қаты­насына қарай 50%-дан 85%-ға дейін сара­ланған түрде белгіле­неді», дейді Медет Жәдігерұлы.

Жалпы су үнемдеу техноло­гияларын енгізу және суару мәсе­лелері ағымдағы жылдың 15 ма­мырында Қауіпсіздік Кеңе­сінің отырысында, сондай-ақ 18 мамырда Премьер-министрдің отырысында қаралды. Кеңес қоры­тындысы бойынша Премьер-министр егістікке дейін кепіл­дендірілген су беру үшін Эко­логия және табиғи ре­сурс­тар министрлігі және об­лыс­тар әкімдіктеріне арнайы бюд­жет­тік бағдарлама шеңбе­рінде шаруашылық және ішкі шаруа­шылық арналарды қалпына келтіруді қамтамасыз ету туралы тапсырма берді.

Соңғы жылдардағы климаттың өзгеруі су ресурстарының тапшы­лығына алып келіп отыр. Онсыз да өзен-көлдерге бай емес, бұлақ­тарымыздың өзі тартылып, көпшілігі жер асты суларына айналған елімізде суармалы жерлердің көлемі соңғы 30 жылда 1,5 млн гектарға дейін қысқарған екен. Мұндай жағдайда қазіргі заманғы су үнемдеу технологияларына жедел көшу, ылғал сыйымды дақылдар алаңдарын қысқарту, су ресурстарының жа­ңа көздерін іздеу есебінен суар­малы суды ұтымды пай­далану бұрынғыдан да маңызды екен­ін мамандар алға тартады.

Жайылымдарды суландыру ин­фрақұрылымын құру және мал өсіруші шаруашылықтарды су­мен қамтамасыз ету мақсатында да Инвестициялық субсидиялау қа­ғи­далары аясында мемлекеттік қолдау көзделген. Ертеректе әр­бір жа­йылымдық жерлерде, жай­лауларда арнайы қазылған артезиан құдықтар болатын. Кейініректе, бүкіл мал-мүлік жеке мен­шікке көшкен алас-күлес кезеңде аталған құдықтардың көпшілігінің көзі бітеліп қалды. Қазірде ауылшаруашылығы министрлігі дайындап шығарған нақ­тылы бағдарлама бойынша фер­мерлер есебінен құдықтарды қайта жаңғырту және жаңадан қазу жұмыстары қауырт жүргі­зіліп жатыр.

«Жергілікті атқарушы орган­дардың деректері бойынша 2014-2022 жылдар аралығында жа­йы­лымдардағы мал бастарын су көз­дерімен қамтамасыз ету мақ­сатында республика бойынша 11 647 бірлік құдықтар (ұңғыма) салынды. Нәтижесінде 15,5 млн. га жайылымдық су көздерімен қам­тамасыз ету есебінен 1 млн. бас ірі қара, 3,5 млн бас қой, 500 мыңға жуық бас жылқы және 97,4 мың бас түйе шалғайдағы жа­йылымдарға шығарылды және алдағы уақытта да бұл жұмыстар жалғасын табатын болады», дейді АШМ Мал шаруашылығы департаментінің бас сарапшысы Әлиакбар Панов.

Сондай-ақ 2022 жылы ауыл ша­руашылығы жануарларының сау­лық басына жем-шөп шығын­дарының құнын арзандатуға 21,0 млрд теңге бөлінген болса, биылғы жылы жергілікті ат­қарушы органдар тарапынан 11,6 млрд теңге қарастырылып отыр. «2022 жылдың қорытын­дысы бо­йын­ша «Азық-түлік корпорация­сы» ҰК» АҚ-мен 235,2 мың тонна жемдік астық қалыптастырылды. Қажет болған жағдайда, жемдік астықтың бұл көлемі мал шаруа­шылығын және құс фабрикаларын қолдауға арзандатылған бағамен жіберіледі», дейді АШМ Мал шаруа­шылығы депар­таментінің бас сарапшысы Ғани Жұмахметов.

Жасыратыны жоқ, жылдан жылға қуаңшылық, құрғақшылық ката­клизмі белең алып келеді. Осы саламен шұғылданатын ға­лым­дардың болжамына қара­ғанда, 2050 жылға қарай дүние­жүзінде құрғақшылық шарықтау шегіне жетеді. Қуаңшылықтың әсері әсіресе, Қазақстанның шөл және шөлейтті аймақтарында өте күшті болады деп күтілуде. Зерттеу қорытындысы көрсет­кендей, соңғы жылдары жұмыр жердің жылыну көрсеткіші де айтарлықтай артқан. Мәселен, жаз айларында Қызылорда, Түр­кістан, Жамбыл және Алматы облыстары аумағында термометр бағамы 38-50 градусты көрсеткен ыстықтар жиі тіркеледі. Мұндай аңызақ аптаптар бұрынырақта сирек болатын. Бұл өз кезегінде елімізде азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге кері әсерін тигізеді.

Қанша дегенмен, ауылшаруа­шылығында, оның ішінде мал ша­руашылығында тұрақты өсім сақ­талып отыр. «... Ежелден мал баққан елміз» демекші, хал­қы­мыздың атакәсібі – төрт түлік малдың қар­қындап дамып келе жатқаны көз қуантады, көңіл сүйсінтеді. Ал қуаңшылық, құр­ғақ­шылықтың та­биғатқа, адам­затқа келтірер залалы алдымен қарым-мүмкіндігі шектеулі ауыл тұрғындарына салмақ салатынын бесенеден белгілі: егістік күткен деңгейде өнім бермейді, ас­тық шығымдылығы төмендейді, жет­кілікті жемшөп қоры жасалмайды, жайылым тұлдыр, сұйық болған соң, төрт түлік мал ет алмайды, қысқа қоңторғай күйде түседі. Бұл қауметтің қазақы жолмен, жер-жерлерде тасаттық беріп, Алладан жәрдем сұрап, алдын алу, бетін қайтару мүмкін еместігі өз өзінен түсінікті болса керек. Сондықтан елді мекен­дерде тұрғындардың жеке ша­руашылықтары мен шаруа қо­жалықтарына жан-жақты қолдау көрсету, жеңілдіктер жасау, ша­бындықты, жайылымды ұтым­ды пайдалану, т.с.с. жіті қадағаланып, түпкілікті тиянақ табуы қажет. Қалай дегенде де, қуаң­шылыққа қарсы қамсыз бол­маған жөн.