Самокат тізгіндеудің әлегі

Мамыр айында Мәжілістің кезекті жалпы отырысында «Қазақстан Рес­пуб­л­икасының кейбір заңнамалық акті­леріне жол қозғалысын ұйым­дас­ты­ру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасы қабылданған-ды. Депутат Ека­терина Смышляева құжат жөнінде жасаған баяндамасында электр самокат көлік қозғалысына жататыны­на­ назар аударды. Сондай-ақ ол ску­тер­лерді пайдаланудың ұсынылып отыр­ған­ тәртібін түсіндірді.

«Электр самокаттары велосипед­ жол­дары мен жол жиектерінде шек­­теу­сіз қозғала алады. Жаяу жүргін­ші­­лер жолымен жүру сағатына 6 ша­қы­рымнан аспайтын, яғни жаяу жүр­гіншілер ағынының жыл­дам­ды­ғымен рұқсат етіледі. Бұл тәсіл – самокат иелері мен жаяу жүргіншілерге келі­сімді шешім. Жылдамдықты шек­теу жаяу жүргіншілердің өміріне қауіп төндірмейді. Шектеуді енгізу айтар­­­­­лықтай қиын болатынына қара­мастан, бұл жаяу жүргіншілердің жыл­дам­ды­ғына тең және визуалды түрде анық­та­лады», деді Е.Смышляева.

Сонымен қатар самокаттар оң жақ шеткі жолақта, соның ішінде автобус жолағында жүруіне рұқсат етілген. Бірақ жүргізушінің жасы 18-ге толуға тиіс. Бұдан бөлек, шлем мен жарық шағылыстыратын киім киюі қажет. Оған қоса, кез келген санаттағы жол жүру құжаты керек. Сондай-ақ жүктер мен жолаушыларды электр скутермен тасымалдауға тыйым салынады.

Самокатқа қатысты мәселенің күн тәртібіне шығуына негіз бар. Ішкі істер министрлігі ұсынған деректерге сүйенсек, 2022 жылы елімізде электр само­каттар тізгіндегендер 41 мәрте апатқа ұшыраған. Бір адам қайтыс болған. Оның үстіне, самокаттар да, кикшейринг қызметін ұсынатындар да жылдан-жылға артып келеді. Сон­дық­тан бұл мәселеге дер кезінде назар аудару қажет.

Заң жобасы Мәжілісте қабыл­дан­ған­нан кейін аталған мәселеге қатысты бір­неше кездесу ұйымдастырылды. Мәселен, Алматы кәсіпкерлер пала­та­­­сының алаңында Көлік және логис­­тика жөніндегі кеңестің «микро­мо­биль­ділік» бағыты бойынша жұмыс тобы­ның отырысы өтті. Әңгіме бары­сын­да кәсіпкерлер электр самокат қызметіне қызығушылық күрт төмен­деп­ кетуі мүмкін екеніне алаңдап отыр. Өйткені э-скутердің басты функ­циясы – мобильдік, яғни жылдам қоз­ғалуы. Ал оны шектеу қызметтің дамуы­на кедергі келтіреді.

«Өткен 2022 жылы электр само­кат­тарды жеті миллиондай адам қол­дан­ған екен. Былай айтқанда, қазіргі мет­родан да танымал болып тұр. Өткен жылғы статистикаға қарасақ, 150-дей жол ережесін бұзушылық тір­келген. Сол үшін тәртіп те керек, соны­мен қатар бизнестің мүддесі де еске­рілуге тиіс», деді Алматы қаласы кәсіп­керлер палатасының төрағасы Әуез Тәйімбетов.

Қазіргі таңда Алатау бөктерінде 4 ком­пания кикшеринг қызметін ұсы­нады. Жалпы, оларда 150 мың самокат бар. Кикшеринг бизнесі елімізде енді ғана қарқын алып, табыс әкеле бастады. Мәселен, «Jet Sharing» компаниясының жалпы сатылымы кейінгі 2 жылда екі есе өскен. Компания Қазақстан бо­йын­­­­ша 1200-ден астам адамды жұмыспен қамтамасыз етіп, өткен жылдың қорытындысы бойынша компания 458 млн теңгеден астам салық төлеген. Компания өкілдері жылдамдықты шектеу көптеген қиындық туғызатынын алға тартады. Өйткені мұндай жағдайда мобильдіктің мәні қалмайды. Жолдың оң жағымен жүру ұсынысы самокат жүргізетіндердің өміріне қауіп төндіруі мүмкін.

«Narikbayev University» әкімшілік және неміс құқығы ғылыми мектебінің зертеуші ассистенті Олесь Котерлин бұл мәселенің тек біздің елімізге ғана тән емес екеніне назар аударды. Қазіргі таңда әлем елдері э-скутер тақырыбына ерекше көңіл бөліп отыр.

«Көшелерде электр самокаттардың, гироскутерлер, монодоңғалақтар санының күрт өсуі, әкімшілік құқық бұзушылық пен осындай көліктерді пайдаланушылар ұшыраған жол-көлік апаты кезіндегі жарақаттар, оны құқықтық реттеуге қажеттілік туралы пікірталас толастамай отыр. Бұл тек Қазақстанда ғана емес, әлем­нің көптеген еліне тән. Мәселен, Фран­ция­да оларды пайдалануға толық ты­йым салынды. АҚШ-та тек электр ску­терлер ғана реттелсе, Германияда бар­лық инновациялық көліктерге ар­налған кешенді ереже жасалды.­ Сон­дықтан Мәжіліс қабылдаған заң жобасын әлемдік трендтің бір бөлігі ретінде қарастырған жөн. Тиісті құқықтық реттеу болмаса, заң тұрғысынан бірқатар мәселе туын­дайды. Мысалы, электр самокатты мас күйінде басқарған адамды жауапкершілікке тарту мүмкін емес, өйткені олар көлік құралы ретінде заңда қарастырылмаған», дейді О.Котерлин.

Расында кейінгі жылдары төрткүл дүние самокат мәселесіне бас қатырып келеді. АҚШ-та әртүрлі штаттардың өз ережелері бар, кейбірі жұмсақ, енді бірі қатаңдау. Көптеген штатта электр скутерге 16 жастан бастап қана мінуге рұқсат етеді. Бірақ кей штатта, мысалы, Вирджинияда 14 жастан бастап самокат жүргізуге болады. Алабамада э-скутер айдауға M лицензиясын талап етеді. Жалпы, мұхиттың арғы бетінде 16 жасқа толмаған кез келген жеткіншек шлем киюі керек. Бірақ 16 жастан асқандарға бұл міндетті емес. Пенсильвания мен Делавэрде электр самокаттарға қоғамдық жолдарда жүруге рұқсат жоқ. Есесіне, Ұлыбританияда электр скутер пайдалану заңға қайшы емес. Алайда көптеген шектеу бар. Мәселен, қоғамдық жолдарда, тротуарларда, веложолдарда және тек жаяу жүргіншілерге арналған жерлерде пайдалану заңсыз. Ұлыбритания үкіметі электр самокатты «қозғалмалы тасымалдаушылар» санатына жатқызды. Сол себепті оларға автокөліктерге қолданылатын заңдар мен ережелер пайдаланылады. Италия э-скутердің жылдамдығын жолдарда 20 км/сағ, жаяу жүргіншілер жүретін жерлерде 6 км/сағ дейін төмендетті. Самокат жүргізушілерге ресми жеке куәлік берілуі керек. Францияда э-скутер қағып кеткен жаяу жүргіншінің өлімінен кейін жаңа ереже енгізілді. Қазіргі уақытта Париждің кейбір аудандарында, соның ішінде Эйфель мұнарасы мен Лувр мұражайы сияқты негізгі туристік орындардың айналасында жылдамдық шегі 10 км/сағ аспауы керек. Ал Норвегияның астанасы Осло билігі электр самокатты түнде жалға алуға тыйым салды. Сондай-ақ Хельсинки демалыс күндері түн ортасынан кейін оны пайдалануға тыйым салып, жүру жылдамдығын төмендетті.

«Whoosh» компаниясының бас­па­сөз қызметі Мәжіліс қабылдаған заң жобасына қолдайтынын жеткізді. Де­ген­мен кей мәселені әлі де талқылау қажет екенін алға тартып отыр.

«Электр самокатқа арналған жол­да жүру ережелерін жаңарту – жүр­гізушілерге ғана емес, жаяу жүр­гіншілердің де қауіпсіздігін қам­та­­масыз етуге арналған маңызды үде­ріс. Көрші елдердегі тәжірибеге қара­сақ, мұндай ереже жолаушыға да, электр самокат жүргізушілерге де пай­далы екені байқалады. Сондықтан би­ліктің мұндай бастамаларын қол­дай­мыз. Бұл ретте заң жобаларын жол қауіпсіздігі, қала құрылысы және микромобильділік саласындағы құзы­ретті сарапшылардың, сондай-ақ кикшеринг пен сақтандыру саласы өкілдерінің қатысуымен әзірлеп, қабыл­дауды қолдаймыз», дейді ком­па­нияның баспасөз қызметі.

Осы орайда, компания өкіл­де­рі жаяу жүргіншілер жолымен жү­ру­ кезінде жылдамдықты 6 ша­қы­рым­ға дейін шектеу мәселесіне алаң­дайтынын жасырмады. Бұл – жү­гіріп келе жатқан адамның жыл­дамдығынан төмен әрі самокат­ тізгіндеген адамға тепе-­теңдікті сақтауда қиындық туғы­за­ды.

«Самокатшыларды жол жиегі­мен жүру жөніндегі ұсыныс та алаң­дау­шы­лық туғызады. Өйткені мұндай жағ­дайда олар жолға шығып кету­ге мәжбүр болады. Осылайша, бірін­ші кезекте олардың өмірі мен ден­сау­лығына қауіп төндіреді. Себебі само­каттың көрінуін де, жүріп келе жат­қанын есту де қиын. Құзыретті меке­мелерден алдағы уақытта жемісті келіс­сөз жүретініне сенім білдіреміз», дейді «Whoosh» компаниясы.

Іске қосылғалы бері компания танымалдылыққа ие болып үлгерді. Мәселен, 2023 жылы компания қызметін пайдаланушылар саны 246 мың адамды құраған. Бұл 2022 жылдан 47 пайызға артық.

Кикшерингтік компания­лар­дың алаңдауы өте орынды. Электр самокаттар бүкіл әлемде танымал. Олар экологиялық таза және автомобильдерге қарағанда арзан. Ең бастысы, электр самокаттар және кикшеринг компанияларына мол инвестиция құйылды. Мысалы, скутер өндірушісі «Bird» өзінің рейд-шеринг скутерін нарыққа шығарғаннан кейін бір жыл ішінде бағдарламаның құны 2 мил­лиард­ долларға жеткен екен.

«Narikbayev University» ассис­­тенті О.Котерлин заң жобасында әлі де нақтылануға тиіс мәселелер бар екеніне назар аударады. Оның пайымдауынша, заңның орындалуы оның сапасы мен құқықтық нақтылығына тікелей байланысты. Себебі «Сергек» тәрізді камералар жол бойындағы электр самокаттың қозғалыс жылдамдығын бақылай алмайды.

«Электр самокаттарда мемлекеттік нөмір жоқ. Сондықтан жаяу жүр­гін­ші­лер және веложолдардағы қозғалыс жыл­дамдығын бақылауға қосымша инфра­құрылым құру, велосипед немесе жаяу жүргіншілер полициясының патрульдерін қалыптастыру қажет. Ендеше, кикшейринг компанияларына маңызды міндет жүктелуі қажет. Олар пайдаланушы нақты қайда қозғалып жатқанын бақылап, соны реттеуге көмектеседі. Жолда жүру үшін кез келген санаттағы көлік құралын басқару құқығына жүр­гі­зуші куәлігі, қорғаныс бас киімі мен қараңғыда шағылыстыратын эле­мент­тері бар киімнің болуы қажет. Есесіне, мұндай ережелер электр ску­терлерін жал­ға беру қызметін көр­се­те­тін ком­па­ниялардың мүмкіндігін айтар­лық­тай­ шектейді», дейді О.Котерлин.

Сарапшы электр самокат­тар­дың та­нылуын XX ғасырдың басын­дағы авто­мобиль қозғалы­сы­ның дамуымен салыс­тыра­ды. Ережелер мен жалпы қабыл­­дан­ған стандарттардың болма­уы­ салдарынан түрлі реттеу тәсілі пай­да болған.

«Осыған сәйкес, электр ску­тер­­­­лерді пайдалануды реттеуде бірін­ші кезекте басқа елдердің тә­жіри­бе­сін зерделеу қажет. Қазақ­стан­да­ғы ережелер самокат­тарды пай­да­лануға айтарлықтай шектеу жасап отыр. Тиісінше, бұл мәсе­ле­ге көбі­рек­ көңіл бөлініп, осы көлік­терді пай­даланушылардың мүд­де­лерін қана­ғаттандыратын, жол қауіп­сіз­ді­гі­н қамтамасыз ететін ортақ тә­сілді та­буымыз керек. Сонымен қа­тар инфра­құры­лымды дамытып, са­мо­кат­тар­дың­ жү­руіне жағдай жаса­ға­ны­мыз жөн.­ Олар қоғамдық көлікке тү­сетін сал­мақ­ты азайтуға үлес қосып, қор­шаған ор­таны сақтауға оң септігін тигізеді», дейді О.Котерлин.