Су парадоксы

Мәселеге кіріспес бұрын аздап кері шегінейік. Күн жүйесінде 8 планета бар. Ғалымдардың пайымдауынша, сегіздіктің ішінде Марс пен Жерде ғана су бар. Оның өзінде, Қызылжұлдыздағы су қатты күйінде, топырақтың астында мұз қалпында жатыр. Ал сұйық күйіндегі су тек Жерде кездеседі екен. Тағы бір қызық дерек келтірейік. «Көк нүктенің» 71 пайызын су алып жатыр. Қалған 29 пайызы ғана бес құрлық пен қаптаған шағын аралға тиесілі. Өкініштісі сол, алып мұхиттың ортасында өмір сүргенімізбен, Жер шарындағы судың 97 пайызы тұзды. Яғни ішуге не ауыл шаруашылығына пайдалануға келмейді.

Цифрлар мұнымен бітпек емес. Қалған үш пайыздың көп бөлігі Антарктида мен Арктика секілді мәңгілік ақ жабындар мен таулардың құзар шыңындағы мұздықтарға жинақталған. Содан қалған 1 пайызға жетер-жетпес «тіршілік нәрі» адамзаттың күнделікті пайдалануына қызмет етеді. Яғни өзендерден ағып жатқан, жер астынан шығатын, күнделікті ішетін суымыз осыған кіреді. Жыл сайын адамзат пайдаланатын тұщы судың көлемі 4,3 трил­лион шаршы метрді құрайды екен. Мұның 70 пайызы ауыл шаруашылығына, 19 пайызы өнеркәсіпке, ал қалған 11 па­йызы күнделікті тұрмысқа жұмсалады. Осылайша, қалың мұхиттың ортасында өмір сүргенімен, адамзат су тапшылығын қатты сезініп отыр. Парадокс емей немене? 

Жер-жаһанды алаңдатқан мәселе Қазақ­стан үшін де өзекті. Мемлекет бас­шысы Қасым-Жомарт Тоқаев іргелі жиындарда сөй­леген сөзінде су тапшы­лы­ғына жиі тоқ­талады. Мәселен, биыл VIII сайланған Пар­ламенттің бірінші сес­сия­сының ашылуын­да­ сөйлеген сөзінде су қауіпсіздігін қам­та­ма­сыз етуге маңыз берген-ді.

«Алдағы уақытта су мәселесі ушығып кетуі мүмкін. Сол себепті бізге оның алдын алу қажет. Қазір Үкімет Су кодексінің жаңа жобасын әзірлеп жатыр. Су ресурс­тарын тиімді басқаруға және оларды қорғауға баса назар аудару керек. Осы жұмыста ғылыми ұстанымды, инновацияны, халықаралық озық тәжірибені басшылыққа алған абзал», деді Мемлекет басшысы Қ.Тоқаев.

Президент Астана Халықаралық форумының пленарлық сессиясында да су тапшылығына тағы да тоқталды. Осы орайда, су мен климаттың өзгеру мәселесі өзара тығыз байланысты екенін атап өтті. Мемлекет басшысының айтуынша, Орталық Азия – су қауіпсіздігін сақтау тығыз әріптестік және бірлескен тиімді шараларды жүзеге асыру арқылы ғана шешілетін аймақ.

«Су ресурстарының жетіспеушілігі шын мәнінде алаңдатады. Орталық Азия­да­ғы қуаңшылық пен су тасқынынан келе­тін шығын жалпы ішкі өнімнің 1,3 пайызы деңгейінде деп бағаланады. Ауыл шаруа­шылығы дақылдарының өнімділігі 30 пайызға дейін кеміп, 2050 жылға дейін 5 миллионға жуық ішкі климаттық мигрант­тың­ пайда болуына әкеп соқтырады. Біздегі мұз­дық­тардың көлемі қазір 30 пайызға қысқарды. Аймақтағы екі үлкен өзен Сыр­дария мен Әмудариядағы су деңгейі 2050 жылға қарай 15 пайызға түседі. Біз аймақ­т­ағы экологиялық апаттың алдын алу үшін Халықаралық Аралды қорғау қорын қолдауға көбірек қаржы бөлуге шақы­ра­мыз», деді Президент Қ.Тоқаев.

Арал теңізі мәселесі талай мәрте талқы­ла­нып, биік-биік мінберлерде көтерілген-тұ­ғын. Бір кездері толқыны шалқып, айды­нында аққу-қазы қалықтаған ерке Арал бүгінде бар сұлулығынан айырылып, көлдің басым бөлігі шөлге айналған. БҰҰ-ның көмегімен Қазақстан Кіші Аралды сақтап қалуға мұрындық болды. Өткен ғасырдағы алапат апаттың бірі саналатын Арал теңізінің тағдырын келешекте Каспий қайталауы мүмкін деген қауіп бар. Мәселен, бірнеше күн бұрын «Қазақстан ғарыш сапары» ұлттық компаниясы жер серіктері арқылы түсірілген суреттерді ұсынып, қарт теңіздің қалайша кішірейіп бара жатқанын көрсетті. Жерді қашықтықтан зондтау деректері арқылы жүргізілген зерттеуге сүйенсек, кейінгі 15 жылда Каспий теңізінің қазақстандық секторының акваториясы 7,1 пайызға қысқарған.

Елімізге жаһандық жылыну төндір­ген­ қауіп мұнымен шектелмейді. Есте­рі­ңізде болса, газетіміздің бұған дейінгі нөмі­р­ле­рінде Ұлы даладағы биік таулардың ба­сында орналасқан мұздықтар азайып­ бара жатқанын хабарлаған едік. Қазақстан – мұхитқа тікелей шықпайтын әлемдегі ең үлкен мемлекет. Сол себепті еліміздегі тіршілік нәрі тау басындағы қардан келеді. Қазіргі таңда өңірде 2724 мұздық бар. Солардың ішіндегі ең танымалы – Тұйықсу мұздығы. Екі жарым шақырымға созылып жатқан бұл мәңгілік жабын жыл өткен сайын кеміп, жұқарып барады. Бүгінде Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік-шығысында өндірілетін ауыл шаруашылығы өнімдерінің 50 пайызы еліміздің мұздықтардан келетін суына мұқтаж. Жаһандық жылыну салдарынан Алатаудың басындағы ақ жабындар азайса, аталған салаға орасан зиян келетіні айтпаса да түсінікті.

«Түйені жел шайқаса, ешкіні аспаннан ізде» дейді ғой халық даналығы. Теңіздерден жырақта жатқан, терри­то­рия­ның басым бөлігін шөл алып жатқан Қазақ­стан­ды былай қойғанда, таяқ лақтырсаң мұхитқа түсетін елдердің өзі судан зардап тартып отыр. Тоғызыншы тер­­­­­ри­торияда су тапшы болса, аталған мем­лекеттер судың көптігінен зиян шегеді. Климаттың өзгеруіне байланысты Тынық мұхитында су деңгейі көтеріліп, нөсер жауын көбейіп, долы дауыл жиілеген. Ғалымдардың болжамына сүйенсек, келесі ғасырда әлемдегі ең үлкен мұхит қоршауында жатқан бірнеше ел мүлдем су астына кетуі мүмкін.

Атап айтқанда, Кирибати, Фиджи секілді атолдары көп арал-мемлекеттер қиын жағдайға тап келіп отыр. Мұның бірнеше себебі бар. Біріншіден, жаһандық жылыну салда­рынан су деңгейі көтерілді. Ал Тынық мұхиттағы аралдың көбі теңіз деңгейіне жақын. Тіпті кейбір мұхиттан бір-екі метр жоғары орналасқан. Ғалымдардың пайымдауынша, жаһандық жылыну осы қарқынмен жалғаса берсе, ғасыр соңына таман шартараптағы теңіз деңгейі метрге дейін көтерілуі ықтимал. Мұндай жағдайда аталған аралдардағы ахуал қалай өзгеретінін елестете беріңіз.

Екіншіден, жаһандық жылыну салдарынан алыстағы аралдарда дауыл мен жел көбейіп, биік-биік толқындар жергілікті бағбандардың бақшасын шайып кетіп жатыр. Мәселен, бірнеше жыл бұрын Кирибатидегі үш арал мүлдем жойылып кетті. Расы керек, онда небәрі мыңдаған адам мекендеген. Сол себепті оларды көшіру аса қатты қиындық туғызған жоқ. Деген­мен ахуал осылай жалғаса берсе, келешекте басқа аралдардың тұрғындары да осындай қатермен бетпе-бет келетінін көрсе­тіп отыр. Бұл аз десеңіз, Лондон, Нью-Йорк, Амстердам секілді сәні мен салтанаты келіскен алып шаһарлардың да біраз бөлігі теңіз деңгейі бір метрге көтерілсе, су астына кетеді. Аталған қалаларда мил­лион­даған адам мекендейтінін ескерсек, олар­дың мәселесі мүлдем қиындай түспек.

Өткен аптада ауа райын бақылайтын мамандар кейінгі 143 жылда болмаған аптап ыстық тіркелгенін алға тартады. Сарапшылардың пайымдауынша, мұндай жоғары температура кейінгі 125 мың жылда кездеспеген. Сондай-ақ Berkeley Earth зерттеушілері жаһандық температура қазіргі таңда өнеркәсіптік төңкеріске дейінгі деңгейден 1,47 гра­дусқа көтеріл­ге­нін есептеп шықты. Ал 2015 жылы қабыл­данған Париж келісіміне сәйкес, шар­та­рап­тың түкпір-түкпіріндегі ауа райы 1,5 градустан аспауға тиіс. Халықаралық метео­ро­логия ұйымының мәліметіне сүйе­н­сек, 2027 жылға дейін жаһандық орташа температура 1,5 градустан арту ықти­малдылығы 66 пайызды құрайды. Демек әлемнің басына қауіп бұлты төніп тұр.

Ғалымдар бірнеше айдан бері құрлық пен мұхит температурасының ерекше көтерілуіне байланысты дабыл қағып келеді. Шілде айының басы планета тарихындағы ең ыстық апта болды. Өткен ай адамзат тарихтағы ең жылы маусым ретінде тіркелді. Көп ұзамай жақындайтын Эль-Ниньо ағысы жаһандық температураны одан да жоғарылатып, шартараптың түкпір-түкпірінде экстремалды ауа райын тудыруы мүмкін.

«Эль-Ниньоның әлі басталмағанына қарамастан, Атлант мұхитының солтүс­ті­гінде әлден-ақ жоғары температура тіркеліп жатыр», дейді Дүниежүзілік метеорология ұйымының климатты зерттеу бөлімінің басшысы Майкл Спарроу.

Қорыта айтқанда, жер шары суға толы болғанымен, одан зардап шегіп отыр. Шартараптың Қазақстан секілді бір бөлігінде «тіршілік нәрі» жетіспей жатса, Кирибати, Фиджи секілді аралдар оның көптігінен қиындыққа тап келген.