Ономастикадағы оң ниет

Кейбір консерваторлар тіпті өрекпіп, өздерінің мүдделеріне қол сұғылып жатқандай айғай-шу шығаратыны да бой көрсетіп қалады. Ал ондайды кез келген жергілікті әкімдер қаламайды, оларға алдымен өздерінің аймақтарының ты­ныш­тығы керек. Сондықтан оно­мас­тикалық саясатты белсенді жүр­­­гіз­­­гісі келетін шенеуніктер әкім­ге жал­­тақтап, белсенділікке бара қой­­­май­ды. Сөйтіп, «былай тартсаң арба сы­нады, былай тартсаң өгіз өле­дінің» кері­мен ономастикалық сая­сат сылбыр жүр­гі­зі­ліп жатыр.

Осыны ескерген солтүстіктің шенеу­ніктері жергілікті жерлерге, әсіресе орыс тұрғындары көп қоныстанған мекендерге мемле­кет­тің ономастикалық саясатын түсіндіретін топтар аттандыруды қолға алып жүр. Ондайға мемлекет тарапынан арнайы грант бөлдіріп, ал оны ұтып алған қоғамдық ұйым­дар осы саясатты жүргізетін бел­сен­ділерді тартып, ауыл-село­лар­­ға, аудан орталықтарына топтар шығарады. Бізді де сондай топтардың бірнешеуіне тартып, орыс ауылдарына барып, мем­ле­кет­тік ономастикалық сая­сатты түсін­діруге тырыстық.

Ономастикалық саясат алды­мен қазақ атаулардың орыс тілін­де жазылғанда түсініксіз түр­ге енгендерін түзетуді қа­лай­ды. Мы­са­лы, біздің өңірде кезінде «сов­хоз техникумы» болған Чаглинка деген үлкен ауыл бар. Осындағы «Чаглинка» деген сөздің мағынасын көп адам соңғы кезге дейін білмей келді. Ол қазақтың «Шағалалы» деген атауы екен. Сол жерде осындай аты бар өзен болған соң жаңа қонысқа да соның әдемі атауы берілген. Бірақ орысша жазған біреу оны түсініксіз атау етіп шы­­ғарған. Міне, осындай атаулар алдымен түзетілуі керек. Екін­шіден, ономастикалық саясат пат­ша заманының идеологиясын, отаршылдық, басқыншылық саясатты халықтың миына сіңіретін атауларды өзгертуді қалайды. Мысалы, Николаевка, Покровка, Святодуховка, Романовка, Бого­лю­бово, Спасовка деген сияқ­ты толып жатқан атаулар алдымен қазақ даласына православие шір­ке­уінің идеологиясын сіңіруді көздеген. Бұлардың ішіндегі адам аттары архангел Александр, апос­тол Павел мен Петр, чудотворец Николай және т.б. православие қайраткерлері мен әулиелерінің есімдері. Қатар жатқан бірнеше ауыл-селоларға осылардың есімдері берілген. Кеңес өкіметі атеизмді қолдап, дін атауларын жоқ қыламыз дегенімен, жергілікті биліктегі шовинист шенеуніктер оларды қолдап, алдарына «ново» деген жұрнақ қойып, «Новоалександровка», «Но­вомихайловск», «Ново­нико­лаев­ка» дегендерді шығарды. Сонымен бірге бұл атаулар көшіп келген орыс шаруаларының есімдері, осы қоныстарды алғаш салған солар деген аңыз да таратты. Ал орыс шаруаларының есімдері ешқашан Николай, Александр, Петр, Павел және т.б. болған емес. Мұндай грек есімдері орыстарға тек хрис­тиан дінінен еніп, оларды дворяндар ғана қолданатын болған. Ал шаруалардың есімдері Потап, Антип, Ермолай, Фёкла, Авдотья, Марфа, Богдан, Вадим, Прасковья деген сияқтылар болған. Шаруалар балаларына тіпті сыртқы түрлеріне қарап Худяш, Молчанка, Угрюм, Первыш, Ждан, Томилко, Беляк деп те қоя салған. Сондықтан ауыл­дар алғашқы қадасын қадаған шар­уа­ның атымен аталған дегеннің еш негізі жоқ. Болса да өте сирек.

Сонымен бірге большевиктер төң­ке­рістен кейін кеңестік идео­ло­гия­лық атауларды көбейтті. Күні бү­гін­ге дейін олардан аяқ алып жүр­гі­­сіз. Ленин, Киров, Куйбышев, Круп­­ская, Дзержинскийлермен қатар Красногвардейск, Комсомол, Комин­терн, Интернационал, Боль­шевик сияқты атаулар әлі де қап­тап тұр. Осындай идео­логиялық тұрғыдан ескірген больше­виктік, коммунистік атауларды біздің ономастикалық саясат жергілікті топонимдермен алмастыруды қолға алып отыр. Өйткені жердің аты тарихтың хаты екені аян. Сондай-ақ бір әкімшілік аумақта бірнеше рет қайталанатын атау­лар да бар. Осындайлардың да біреуін қал­ды­рып, басқаларын өзгертуге тура келеді. Тоталитарлық жүйеде ондайлар да бір ауданда бірнеше реттен қай­таланған.

Соңғы жолы біз Қызылжар ауда­нын­­дағы Бескөл, Новокаменка, Есіл ауда­нындағы Чириковка, Нико­­лаев­ка ауылдарына барып, мем­ле­кет­тің ономастикалық саясатын таныс­тыр­­дық. Бұлардың бәрінде де орыс тұр­ғындарының үлесі барынша жоғары. Халық әртүрлі, кейбір азаматтарымыз оно­мас­тикалық саясаттың талабына құлақ асса, кейбіреулері ештеңені тың­дағысы келмей, төрттағандап қар­сы­лық көрсетеді. Дегенмен бұрын­ғыдай емес, халықтың қарсы­лығы түсіністікке ұласып келе жат­қандай.

Облыстық ономастикалық ко­ми­с­сияның соңғы отырысында қаладағы №24 орыс тілінде білім беретін мектепке оның алғашқы директоры болған Мәті Құсайынов ағамыздың есімін беру қаралды. ІІ дү­ние­жүзілік соғысқа қатысып, жараланып келген ағамыз соғысқа дейін алған педагогикалық мамандығына сәйкес Қызылжардағы бірнеше мектепте директор болған. Соның ішінде қазақ мектеп-интернатында да директор болып, Қазақстан компартиясы ОК бірінші хатшысы Жұмабай Шаяхметовті де осында қарсы алған жан. Ол кезде мектептің айналасы саз, мұғалімдер мен оқушылар батпақтан әбден азап көріп жүреді екен. Осының бәрін өз көзімен көріп тұрған бірінші хатшыға Мәті ағамыз обкомның бірінші хатшысының көзінше өзінің шағымын айтып, ешкімнің көмек бергісі келмейтінін ашық жеткізеді. Ж.Шаяхметов обкомның бірінші хатшысына дүрсе қоя беріп, жалғыз қазақ мектебіне жанашырлық қыла алмай отырған сен жергілікті халыққа қандай көмек беретінің көрініп тұр деп ұялтып кеткен екен, айналасы бір аптаның ішінде мектептің айналасына асфальт жол салынады. Бірақ бір себептер та­­уып, Мәті Құсайыновты директорлықтан алып тастайды. Алайда бірнеше жылдан соң жаңадан ашылғалы тұрған №24 мектепке директор табылмағанда Мәті ағамыз қайтадан директор болған. Содан зейнет демалысына шыққанша қаланың «Бензострой» деп аталатын шеткергі ауданындағы осы мектепте 14 жыл директор болып, зейнетке шыққан. Мектеп ұжымының ұсынысын оно­мастикалық комиссия ұзақ қа­ра­ды. Ұжымның ұсынысында оның педагогикалық еңбегімен қатар жас­тарды батылдыққа, адам­гер­шілікке тәр­биелегені, мек­тептің ғана емес, сол аумақтың әлеуметтік проблемаларын шешуге белсене араласқандығы баса айтылған. Қатардағы мектеп директоры ғана болғанымен, оның бойында алаш­тық­тарға тән ұлттық, ха­лықтық іске батыл кіріскен бел­сенділік бол­ғанын ескеріп, оно­мастикалық комиссия оның есімін мектепке беруді қол­дады.

Сондай-ақ Шал ақын ауда­нын­дағы Кривощеково ауылдық округі мен ауылын Арай (бұрынғысы «Заря») деп, Айыртау ауданындағы Карасевка ауылын Қамысақты, осы аудандағы Воскресеньевка ауылын Баянтай, сондай-ақ Имантау, Қамысақты ауылдық округтеріне қарайтын ауылдардағы 6 көшені, Тайынша қаласындағы 11 көшені, Шал ақын ауданындағы Аютас, Жаңажол, Приишим ауылдарындағы 5 көшені, Уәлиханов ауданындағы Бидайық, Кішкенекөл, Қарасу ауыл­дарындағы 23 көшені, Аққайың ауда­нының Лесной ауылдық округіне қа­рай­тын ауылда 3 көше­ні, Мамлют қаласындағы 5 көшені жергілікті топонимдерге сәй­кес­тен­діріп қайта атау туралы ұсыныс­тар­ды бекітті.

Соңғы кездердегі талаптарға сәйкес ономастикалық комиссия Жамбыл ауданы Майбалық ауы­лының тумасы, ІІ дүниежүзілік со­ғысқа қатысып, екі орден, бір­неше медаль алған Ерғали Құса­йынов пен осы аудандағы Айтуар ауылында дүниеге келіп, бөлімше басқарып, бірнеше медаль алған Кәрішал Ыбыраевқа көше атын беру туралы ұсынысты бекітпеді. Шынында, олардың елге сіңірген айрықша еңбегі жоқ екен, тек жұрт қа­тарлы өз­дерінің міндеттерін орын­даған.

Міне, Солтүстік Қазақстан облы­сындағы ономастикалық саясаттың бүгінгі таңдағы жай-күйі осындай.