Дамуға не кедергі?

Алматыда өткен «Sana Business Forum» жиынында Экономикалық зерт­­­теулер институтының сарапшысы Евгения Пак апта басында журна­лис­терге бір кез­дері мүмкіндігіміз көтермесе де, қа­был­данып кеткен шешімдердің зардабын тартып жатқанымызды айтып берді. Бірақ азық-түлік, жанар-жағармай, коммуналдық қызметтер баға­сының өсуі, инженерлік желі­лер­дің, жабдықтардың, көлік инфра­құ­ры­лымына қатысты жағдайға қарап дағ­дарыстың қыспағында тұншығып жатырмыз деп қабылдауға болмайды. Қазір барлық сала қайта құрылымдау үдерістерін бастан кешіп жатыр. Сырт­тан тартылған инвестиция мен не­сиенің нарықтық құны қымбат болып тұр. Сарапшының айтуынша, Ресей мен Украина арасындағы қақ­ты­ғыс әлемдік логистикалық тізбектің арнасына қауіп төндіріп отыр.

«Қазір тек біз ғана емес, әлемдік эконо­мика қайта құрылымдауды бас­тан кешіп, қазіргі жағдайға бейім­де­луді бастап кетті. Жылдар бойы еленбей келген, шешімін кейінге қал­­дырып келген салалардың қазіргі жа­ғ­дайға бейімделуі қиын. Бұл өте ауыр, өйткені бұл саладаға реформа қа­жеттілігі тым ұзақ уақыт бойы қа­пер­ге алынбады. Мен жанар-жағар­май нарығындағы жағдайды дағ­да­рыс­тың қыспағында қалды деп ойлаймын», дейді Е.Пак.

Тұрғын үй-коммуналдық шар­уашы­лық пен жанар-жағармай баға­сы сияқты мемлекет бақылайтын са­ла­лар туралы айта келе, сарапшы на­рық­тық экономика жағдайында кез келген қарапайым өнімге бағаны тек сұраныс анықтайтынын айтып өтті. Егер арада дисбаланс байқалса, жағдай нарықтық сипатынан айырылып қалады. Оның айтуынша, тарифтердің көтерілуі біздің қоғам үшін ахиллестің өкшесімен бірдей. Сол себепті бұл мәселені шоктык әдіс­пен емес, халықтың табысына қарай кезең-кезеңмен шешу қажет.

«Біз жоспарлы экономика емес, нарықта екенімізді түсіну маңызды. Нарықтық экономика жағдайында пайдаға зиян келтіріп, шығынға ұшы­рап, негізгі қорларды жаңартып, бұ­рын­ғы бағамен қызмет нарықтағы баға шекті құннан әлдеқайда төмен болса, соңғы нәтиже инфрақұрылымның тозуымен аяқталады. Бағаны ырық­тан­ды­ру экономиканың барлық салаларында қажет деген пікірмен ішінара келісемін. Дәрі-дәрмек нарығының кейбір сегментіне мемлекеттің бақы­лауы міндетті түрде керек. Бірақ мем­­­лекеттің бақылауы да сол сала­да­ғы өзге­рістермен қатар жүру керек. Әлеу­меттік сегменттегі тауар ба­ға­­сының сол ортаға қаншалықты сәй­кес келетінін қадағалап отыруы керек. Нарықта бағаны қатырып қою деген түсінік болмайды. Мемлекеттік ба­қылаудың өзін сұраныс пен ұсы­ныстың деңгейімен ойнатып отыруға бола­ды», дейді Е.Пак.

Осы ретте Е.Пак жанар-жағармай баға­сын өзгерту маңызды екенін, мұны саланың инфрақұрылымын жаң­ғыр­­тумен қатар жүргізудің маңыз­ды екенін де қаперге салып өтті. Себе­бі кейінгі 30 жылда мемлекеттің бақы­ла­уымен «қатып қалған» бағаның құрсаудан шығуын халық құп көріп отырған жоқ. Нарық заңы бойынша инвестиция сапаға әсер етеді. Ал тұтынушылар алдымен ескі құны бо­йынша өзгерістерді қалайды. AERC болжамдары бойынша ІЖӨ өсімі жылына 4,4 пайызды көрсетіп отыр. Бұл көрсеткішті көтеруге мүмкіндік барын өзге зерттеулер де көрсетіп отыр. Эко­но­микалық өсімнің нәтижесін халық қашан сезінеді деген сауал – біздің ел үшін әлі зерделенбеген тақырып.

Экономикалық саясат инсти­ту­тының директоры Қайырбек Арыстан­бе­ковтің пікірінше, эконо­ми­каға, оның ішінде шағын және орта бизнеске мемлекет өте көп араласып отыр. Дамуға кедергі болып отырған бағыт­тар­дың бірі осы. Оның айтуынша, «Yellou page rules» шарты бойынша шағын және орта бизнеске Үкімет араласпау керек.

«Біздің зерттеулеріміз бойынша «Самұрық-Қазына» әл-ауқат қоры 321 сек­цияда араласып жұмыс істеді. Үкімет осы 321 сектордан кетпей отыр. Біз мұны 2 жыл бұрынғы жүр­гізген зерттеулеріміз кезінде анық­та­дық», деді экономист.

«Yellou page rules» қағидаттарын енгізу туралы Үкіметтің бағдарламасы жоқ екенін сарапшылар осыған дейін талай айтқан.

Қ.Арыстанбеков қаперге салып отырған келесі жайт одан да салмақты болып шықты. Жалпы, ішкі өнімді тұншықтырып отырған 14 блок бар. Үкімет сол мәселені шеше алмай отыр. Сол себепті жылына 20 млрд дол­лар шетелге кетіп жатыр, мемлекет ұтылып жатыр. Қызмет көрсету балансынан тағы да 5-7 млрд доллар шығыс бар. Үшінші ағымдағы есеп­шот­тағы жағдай өткен жылы жақ­сарып қалған еді, бірақ биыл қайта тапшылық байқалыпты. Сарапшының пікірінше, осы төлем балансындағы төрт жыртықты жамайтын жаңа эко­но­микалық саясат қажет. Себебі кей­бір жеке кәсіпорындар мемлекет мен­ші­гіне шығынмен өтіп, Ұлттық қор мен бюджетке салмақ салып отыр.

Осы ретте Қ.Арыстанбеков 2013, 2014, 2015 жылдары 4 кәсіпорын мем­лекетке берілгенін, бұл үшін Ұлт­­тық қор мен бюджеттен 550 млрд бөлінгенін айтып берді. Сол кезде бір кәсіпорынның шығыны 30 млрд болған. Бірақ арада екі жыл өткен­­де сол кәсіпорындар жекеше­лен­­дірудің жалпы жоспарына еніп ке­тіп­ті. Түйіп айтқанда, шығыны көп кәсіп­орындардың қарызы мем­ле­кеттік бюджет, Ұлттық қор есебінен жабылады да, қайтадан жеке­ше­лен­ді­руге шығарылады.

Экономист Алмас Чукиннің айтуынша, елімізде реформаларды бастауға аз ғана уақыт қалды. Биыл өзгерістер стратегиясын анықтап, 2024 жылы бағдарламаларды іске қо­сып, олардың орындалуын бақылау, 2025 жылы нәтижелерді бағалап, бағ­дар­ламаларды түзету қажет. 2026 жылы алғашқы нәтижелер пайда болуы керек. Сарапшының айтуынша, еркін баға мен нарықтық экономикаға көшу керек. Бірақ халық жанар-жағармайды бұғаудан босатуға әзір дайын емес. Бағаны босатсаң, кез келген тауар құны 20 пайызға өсіп кетеді. Бұл алдағы бес-алты жыл­да­ғы инфляцияны қамтамасыз етуге ке­піл­дік беріп отыр. Басқаша айтқанда, өткеннің барлық проблемасы болашақ дамуға кедергі болып тұр.

Қазақстан экономикасының талдауына тоқталған спикер басты иллюзия ІЖӨ өсімі екенін түсіндірді. Сарапшының айтуынша, 2015 жылдан бері нақты табыс бюджеттің тек жартысын ғана толтырып келеді. Қалған жартысы – мемлекеттік бағ­дарламалардың трансферттері. Қа­зақ­станда нарыққа қате сигналдар жіберетін мүлде бұрмаланған баға құ­ры­лымы қалыптасып қалған. Жыл­дар бойғы жүргізілген эконо­ми­ка­лық сая­сат бағаны жасанды түрде тежеумен шектеліп қалды.

А.Чукиннің айтуынша, Ұлттық статистика бюросының деректері бәрі­не ұнайды. Бірақ Ұлттық қордың трансфері жыл сайын өсіп барады. Кіріс пен шығыс арасындағы ал­шақ­тық 7 трлн теңгеге дейін өсіп кетті. 2022 жылы егеменді қарыз (53 млрд доллар) Ұлттық қормен (55,7 млрд доллар) теңестірілді. Осыны негізге ала отырып, А.Чукин бұл мәселе­лер­дің барлығын инвестиция көлемін арттыру арқылы шешу керек екенін атап өтті.

Сонымен қатар ІЖӨ-ге қатысты ше­телдік тікелей инвестициялар аза­йып келеді. Оларды ынталандыру үшін нарықтық экономикаға көшуді кешіктіруге болмайды. Сарапшы айтып өткендей, осы күнге дейін ше­шіл­мей, назар аударылмай келген бағыттың бәрі дамуға кедергі болатынын түсінетін кез келді. Халықтың жыл­дың өсімі 1,5 пайызға жетті. Бізге кемі 5 пайыздық өсім керек. Ол үшін реформа керек. Қазіргі билікке өткен­нің қатесін, өткен уақыттағы попу­лис­тік шешімдердің зардабынан арылуы мін­деті тұр.

«Бүгінгі бюджетіміздің төрттен бірі – Ұлттық қордан алынған ақша. Шын мәнінде, Ұлттық қор антициклдік си­пат­тағы болашақ ұрпаққа арналған қор ретінде ойластырылды. Мұнай бағасының жоғары кезеңінде мұнайдан түсетін артық түсімдерді сол жерде қалдырып, дағдарыс жағдайында оны тұрақтандыруға алуымыз керек.  Алдағы бірер жыл Үкіметтің кәсіби біліктілігіне сын болғалы тұр», дейді А.Чукин.

АЛМАТЫ