«The Jerusalem Post» басылымына жарияланған Сыртқы істер министрінің бірінші орынбасары Омаров Қайрат Ермекұлының ағылшын тіліндегі мақаласын ықшамдап аударып, ұсынып отырмыз.
Әлемнің қауіп-қатерлер тарихына көз салсақ, әлем ядролық апатқа ондаған жылдар бойы қаншалықты жақын болғанын көрсетіп отыр. Ядролық қарудың жасанды қаупін жоятын уақыт келді.
Жуырда экранға шыққан «Оппенгеймер» фильмі қоғамның назарын ядролық қарудың нақты қаупіне аудартты.
Соңғы 25 жылда ядролық қауіпсіздіктің жаһандық архитектурасы елеулі өзгерістерге ұшырап, «Оппенгеймер» сипаттаған ядролық қауіптер өзекті болып қала беретінін еске салды. Әлемге ядролық қаруды таратпау және қарусыздану жолын белгілеу және ядролық қару қатеріне ерекше мән беру өте маңызды.
Қазақстан ядролық қаруды қолданудың апатты салдарын жақсы біледі. Себебі жарты ғасырға жуық уақыт бойы біздің жеріміз атмосфералық, жерүсті және жерасты сынақтарына ұшырағаны мәлім. Бұл 1949-1989 жылдар аралығында Кеңес Одағы ядролық сынақтар жүргізген Семей сынақ полигонына жақын тұратын 1,5 миллионға жуық қазақстандықтың денсаулығына әсер етті, 1991 жылы Семей сынақ полигоны пайдаланудан шығарылды, сонда да үш онжылдықтан кейін де радиацияның салдары сақталады.
Өткен жылы БҰҰ Бас хатшысы Антонио Гутерриш ядролық қару әлемді жоймай тұрып, ядролық қару қаупін жою қажеттілігінің маңыздылығын атап өтті.
Біз ядролық қару қаупін қалай жоя аламыз?
Біріншіден, халықаралық қауымдастық ядролық қауіп-қатерді «қалыпқа келтірудің» кез келген талпынысына қарсы тұруы керек.
Екіншіден, қару-жарақты бақылау және ядролық арсеналдарды одан әрі қысқарту жөніндегі келіссөздерді қайта бастау қажет. Атап айтқанда, АҚШ пен Ресей үшін қару-жарақты бақылаудың жаңа жүйесі туралы келіссөздер жүргізу өте маңызды, стратегиялық шабуылға қарсы қару-жарақ жөніндегі жаңа келісім Құрама Штаттар мен Ресей арасындағы ядролық қаруды бақылау туралы соңғы ірі келісімді алмастырады. Егер жаңартылмаса, DSNV қолданылу мерзімі 2026 жылы аяқталады.
Әлемдік державалардың жоғары лауазымды өкілдері қатысатын Нью-Делидегі келесі айдағы G20 саммиті саяси көшбасшыларға ядролық қаруды таратпау және қарусыздану ұстанымдарын растауға тамаша мүмкіндік береді.
Ядролық қаруды таратпау туралы шарт бойынша 10-ыншы шолу конференциясы келісімге қол жеткізілмей бір жыл бұрын аяқталғандықтан, 2026 жылғы келесі шолу конференциясы қарсаңында ЯҚТД-ға қатысушы мемлекеттер ядролық тәуекелдерді азайту және ұзақ уақыт бойы келісімді нығайту жөніндегі күн тәртібін ілгерілету үшін дайындық кеңестерін пайдалануға тиіс.
ЯҚТД-ға қол қойған тараптар ЯҚТД Дайындық комитетінің екінші сессиясында Қазақстанға төрағалық етуді жүктеді. Ядролық қарусыздануға деген жаһандық ұмтылысты қолдау үшін Қазақстан 2019 жылы Ядролық қаруға тыйым салу туралы шартқа (DZYAO) қосылған алғашқы мемлекеттердің қатарында болғаны мәлім.
Ядролық сынақтармен болған қайғылы тарихымызды ескере отырып, біз ядролық сынақтардың жойқын зардаптарын бастан кешірген Тынық мұхиты елі Кирибатимен - зардап шеккендерге көмек көрсетумен, қоршаған ортаны қалпына келтірумен және DZYAO шеңберіндегі халықаралық ынтымақтастықпен айналысатын жұмыс тобының тең төрағалары болу үшін ынтымақтасамыз. Негізгі мақсат Халықаралық нысаналы қор құру болып табылады. Біз бұл бастаманың 2025 жылы DZYAO қатысушы мемлекеттердің үшінші кеңесінде Қазақстанның төрағалығы кезінде жүзеге асырылуы мүмкін екендігіне сеніммен қараймыз.
Жаһандық геосаяси тұрақсыздық жағдайында да ядролық қарусыздану мәселесінде ілгерілеу үдерісі болуы мүмкін. 1980-інші жылдардың ортасындағы ядролық қару саны шамамен 65 000-нан бүгінгі таңда 12 500-ге дейін қысқарған. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін ядролық қарудан өз еркімен бас тартқан және әлемдегі ең ірі ядролық сынақ полигонын жапқан ел ретінде ядролық державаларға үлгі бола білді.
Қазақстан аймақ бойынша көршілес елдермен бірге Орталық Азияда ядролық қарудан азат аймақ құрды. Бұл үдеріс әлемнің басқа аймақтарында да қолданылуы мүмкін.
Әрине, ядролық қарудан азат әлем жолында көптеген саяси және техникалық кедергілер бар. Онжылдықтардағы қауіп-қатерлер тарихы әлемнің ядролық апатқа қаншалықты жақын болғанын көрсетеді. Ядролық қарудың техногендік қаупін жоюдың уақыты келді.