Сұрат ауылының сарабдал тәжірибесі

Қалаға келуін келгенімен, бірден орналаса қалатын дайын жұмыс жоқ. Оны іздеу керек. Баспана жоқ. Амал қанша, біреудің пәтерін жалға алып, алғашқыда базар жағалауға тура келеді. Арба сүйреп, әр­кімге жалданып, күнкөріс қамына кі­рі­седі. Міне, осындай қиындықтан құтылу үшін, адамдардың әбігерге түсіп, жанбағу қамында қалаға ағылуын тоқтату үшін ауылдың әлеуметтік жағдайын кө­те­ру маңызды.

Президент ел алдында тұрған бұл өзекті мәселеге Қазақстан халқына Жол­да­уында: «Ауылдарды абаттандыру, жол тарту, мәдени-экономикалық деңгейді көтеру, мүмкіндігінше адамға көр­сетілер игіліктерді қала деңгейіне жет­кізу, жақындату талабы қойылып отыр. Ауыл-аймақты дамыту үшін шағын шар­уа­шылықтарды қолдау өте маңызды», деді.

Таяуда Жамбыл облысының Меркі ауы­лына бардық. Осы сапарымда мер­кі­лік­тер­дің Президенттің Қазақстан хал­қына биылғы Жолдауындағы ауыл шар­уа­­шылығына қатысты айтқан сөзде­ріне көп үміт артып отырғандарын бай­қадым.

Кейінгі жылдары Жамбыл облыстық ардагерлер ұйымында көптеген ілгері­леу­­шілік байқалады. Меркіде болған кезімізде аудандық Ардагерлер кеңесінің ұйымдастыруымен Сұрат ауылдық ок­ругінің негізінде экономиканы дамы­ту және ұмытыла жаздаған салт-дәстүр, мысалы, шүлен тарату та­қы­ры­бында аудандық семинар-кеңес өтті. Семинарда Сұрат ауылдық округі арда­герлерінің экономиканы дамытудағы рөлі жан-жақты әңгімеленді. Аудан экономикасын алдыңғы қатарға шығарудағы ауылдың үлгілі істері нақты мысалдармен көрсетілді. Әрбір ауыл тұрғынының өз иелігіндегі 10-25 сотық жерді тиімді пайдаланып, бау-бақша егіп, құс өсіріп, мал бордақылап, бие байлап, қымыз, саумал өндіріп, артық өнімдерін базарға шығарып сатып, шаруашылықтарын шыр айналдырып отырғандары мысалға келтірілді.

Бұдан аудандық ардагерлер ұйы­мы­ның жұмыстың жаңа нысандарын кеңінен өрістете түскенін аңғаруға болады. Сұрат ауылындағы өткен көшпелі кеңесте осы мәселе нақты мысал негізінде жан-жақты талқыланды. Семинардың негізгі мақсаты – осы ауылда өріс алған жұмыстың елге пайдалы жаңа түрлерін басқа елді мекендер мен округтерге насихаттау және қол­дау еді. Сондықтан ауылда өткен се­минарға аудандағы барлық округтік ке­ңестердің төрағалары және аудандық, округтік билер қатысты.

Семинар жеке шаруашылықтарды аралаудан басталды. Мысалы, ауылдағы жеке шаруашылығында бес бие байлап, қымыз, саумал өндіріп отырған аза­мат­тың үлгілі ісі насихатталды. Шар­уа­шылық иесі сүт өнімдерін өткізуде қалта телефонын кәдеге жаратады екен. Соның арқасында берілген жарнамаға үн қосқандар сүт өнімдерін өздері келіп әкетіп отырады.

Сондай-ақ бір өзі жеті қыз өсіріп, тәрбиелеп отырған ананың қолөнермен шұғылданып, қыз жасауын, құрақ көрпе тігуді кәсіп етіп, ауыл тұрғындарының сұ­ранысына ие болғаны семинарға қа­ты­­­­­­су­­шылардың назарын аударды. Кә­­сі­­­бін қапысыз меңгерген еңбекқор ана­ның қолынан шыққан бұйымдарына қызы­ғушылық танытып, аудан, облыс орталықтарынан да сұраныс білдірушілер баршылық екен. Ісмер ши құрақ деген қолөнер түрін Астана қаласында өткен қолөнершілердің көрмесінде көрсетіп, кейіннен бұл еңбегі Қазақ ұлттық энцикло­педиясына енген.

Бір сүйсінерлігі, ауыл тұрғын­да­ры­ның көпшілігі ауласындағы жер учас­келерін кәдеге жаратып, тиімді пайдалануда басқаларға үлгі-өнеге көрсет­кен­дей екен. Атап айтқанда, мұндай учаскелерде қияр, қызанақ, қырыққабат, картоп, пияз, сәбіз және басқа көкөністер молынан өсіріліп, күз айында бұл өнімдер жертөлеге орналастырылып, келесі жазға дейін отбасының алаңсыз пайдалануына әбден жарап жатыр. Яғни денсаулыққа пайдалы, дәруменге бай азық-түлікті әлеумет алыстан іздемей, өз ауласындағы қоймадан табады.

Ауылда бұдан басқа да игілікті іс­тер­дің жасалып жатқанының куәсі бол­­дық. Осыдан 10-15 жыл бұрынғы жағ­дай­мен салыстырғанда ауыл мәдениеті айтарлықтай көтерілген. Ауыл ішіндегі барлық жол асфальтталған. Қала үлгі­сі­мен салынып, сыртқы қабырғалары көркемделген екі қабатты коттедждер анадайдан сән түзеп, ауылдың ажарын кіргізе түскен. Су, газ, жарық үйге келіп тұр. Теледидар қосулы, интернет жұмыс істейді. Үйдің іші-сыртындағы осындай жайлы жағдайға риза болған тұрғындар кейде бір-біріне «үйге кірсең қала, сыртқа шықсаң дала» деп қалжыңдайды екен.

Демек мұндағы өмірдің қала тірші­лігінен еш айырмашылығы жоқ, артық­шы­лығы басым. Мысалы, саусаң сүт, жесең ет болатын қорадағы малдан ке­ле­тін пайда қаншама? Ауылда осы малды күтіп-баптау жайы да ойластырылған. Малға арналып сай-саладан шөп жинаумен бірге құнары мол жоңышқа да өсіріледі. Жылына төрт рет орылатын бұл жемшөп – малдың қоңдануына таптырмайтын азық. Кей азаматтар ауласында жүгері өсіріп, оны сүрлеп, мүйізді қара малға беріп етке де, сүтке де кенелуде.

Мұндағы және бір жағымды ерекшелік – ауыл тұрғындарына жеңілдетілген 2,5 пайызбен несие беру дер едік. Бұл қаржыға тұрғындар мал сатып алып, төлдетіп, тұрмысын жақсартады. Бұрын несие алып үйренбеген халық алғашқыда банк­тің қарызына кіріп кетеміз бе деп қор­қақтады. Аудан әкімі Жорабек Баубеков кредитке қатысты округтерде жасалып жатқан жұмыстарды тереңірек талдап, мәселенің анық-қа­нығына әбден көз жеткізгеннен ке­йін ха­лықпен кез­десуінде несие алудан қор­­қудың жөні жоқ екенін, оның дүние­жү­зінде сұранысқа ие екенін түсіндіріп келеді. Оның үстіне 2,5 пайыз – төмен көрсеткіш, бұл қаржыға мал сатып алып, оның төлінің есебінен алғашқы бір-екі жылда қарызды жабуға болатынын дәлелдеді. Сөйтіп, елдің беті бері қарап, бұрын үрке қарағандар кредит алып, сол арқылы шаруалары өрге басқанына куә болдық.

Аудан басшысының нақты жағдай­лар­ды талдап, қабылдаған шешімдері елге музыка мектебі, мәдениет үйі, Кенесары ескерткіші, Меркі ауданның 95 жылдығы сияқты қадау-қадау жаңалықтар болып халықтың көңіл күйін көтерді.

Сұрат ауылындағы осындай кісі сүй­сі­нерлік істердің басы-қасында серіктестік басшысы Қанат Шайхиев жүреді. Ол – ауыл халқы жұмыла көтеріп отырған бар­лық игі істің ұйымдастырушысы және демеушісі. Өңір ерекшелігін жетік біле­тін, аталған шаруаларды агротехника ғылымымен ұштастырып жүргізетін ол шаруашылық табысын жылдан-жылға еселей түсумен келеді.

Өзіміз қатысып, осы ауылдағы талай жақсы жұмысты, игі бастаманы көзі­міз­бен көрген семинар-жиналыстың және бір тақырыбы – халқымыздың ға­сыр­лар бойы айтылып, насихатталып келе жатқан дәстүрі – шүлен таратумен сабақтастырылды. Бұл бағытта да Қанат Кеналыұлының жомарттығы алға шықты. Ел ақсақалдары, еңбек озаттары, жоқ-жітік отбасылары, балалар мекемелері қай кезде көмек сұраса да қолы ашық азамат көмек беруге дайын тұрады. Мы­са­лы, шүлен тарату дәстүрі бойынша ауыл округінің төрт елді мекенінен келген 25 адамға ұн, азық-түлік, бидай, ет, көкөністер, тауық, жемшөп, сабан, т.б. өнім­дер таратқан. Атамыз қазақ алған өнім аз ба, көп бе, оған қарамастан, шүлен таратқан. «Өле жегенше, бөле же» деген мақал жеке адамдардың осындай мәрт­ті­гі­нен туындаған болар.

Ел азаматтары ауыл шаруашы­лы­ғын­да­ғы науқанды жұмыстар аяқталған кезде диқандардың еңбегін марапаттау жағын да ұмытпайды. Оларға серіктестік атынан жеңіл көлік, басқа да бағалы сыйлықтар ұсынып, еңбек адамдарының мерейлерін тасытады. Таяуда ғана ауыл мектебіне 1 млн теңгеге интерактивті тақта сыйға тартып, мектеп оқушыларын бір серпілтіп тастады.

Шаруашылық жүргізудің қыр-сы­рына қанық азамат шаруашылықта су тап­шы­лы­ғын болдырмауға үнемі күш салады. Мысалы, суға зәрулік білініп отырған биылғыдай қуаңшылық жылдары суды аз тұтынатын тұқымдық ма­териалдарға ерекше мән береді. Олар­дың су тапшылығына ең төзімді түр­лерін таңдап, кәдеге жарату арқылы шар­уа­шы­лық­тың зиян шекпеуіне қол жеткізе білді.

Қайсыбірін айтарсың, ауыл тұр­ғын­дарының қай-қайсы да әлде­бір бұйым­тай­мен оның алдына барса, шаруасын ретке келтіріп, жадырап шыға­тын­дарын жыр қылып әңгімелейді.

Сұрат ауылындағы басқосуды ұйым­дас­тырған Меркі аудандық Ардагерлер ұйымының төрағасы Байсейіт Жылысбаев семинар кезінде шаруашылықты аралау барысындағы ауыл тұрғындарының тірлі­гі­не сүйсініп: «Аула ішінде көзін та­уып етсең еңбек, қанағат тұтар денсаулық, байлық өзі келмек» деп мәтелдеткен еді. Ауыл еңбеккерлерінің тап-тұйнақтай тыныс-тіршілігіне қарап, оның осы мақа­мы­на қол қойғандайсың.

Көшпелі семинарға қатысқан ақса­қал­дар өздері куә болған ауыл тұрғын­да­рының еңбегіне ризашылық білдіріп, мұндағы қайнаған тіршіліктің арқасында қол жеткізілген жетістіктерді ауылдас­тарына мысал етіп айтып, оларды осы ба­ғытта еңбек етуге шақыратындарына сендіріп тарқасты.

Өмірзақ ОЗҒАНБАЕВ,

Республикалық «Ардагерлер ұйымы»

төрағасының бірінші орынбасары,

тарих ғылымдарының докторы, профессор