Түркілер тарихын толғаған

Бұл роман – көптің көңілінде жүрген тақырыпты қозғаған, оқыған кісіні бейтарап қалдырмайтын еңбек. Осы жерде кітап авторы туралы бір ауыз сөз қыс­тыра кеткенді жөн көрдім. Иманғазы Нұрахметұлы жап-жас бала кезінде менің қолыма келді, аспирантурада оқыды. «Қазақ әдебиетінің тарихын дәуірлеу мәселесі» деген тақырып бердім. 2005 жылы сол тақырыппен кандидаттық диссертация қорғады. Біздің әдебиетіміздің көне тарихы туралы бұрын айтылмай келген өте күрделі мәселелерді қозғап, Түркі халықтарының көне әдебиеті сақтар дәуірінен бастау алатынын тарихи деректермен дәлелдеп, сол заманнан бүгінге дейінгі үзілмей келе жатқан арнасын ашып беріп, әдебиеттану ғылымына аз да болса олжа салғаны бар. Жанкешті еңбек адамы екенін сонда байқаған едім. Арада 25 жылдай уақыт өткенде «От пен су» романын беріп отыр.

Мөде хан – түркі халықтарының та­ри­хындағы ең ұлы қолбасшы, сая­си қай­раткер ретінде теңдесі жоқ, қайта­лан­бас тұлға. Шығыста Тынық мұхит жағалауына, батыста Каспий теңізіне, солтүстікте Байқал көліне, Енесей бойы­н­а оңтүстікте Қытай қорғанына, батыс-оңтүстікте Үндістанға дейінгі ұлан-байтақ даланы мекендеген көшпелілерді бір ту астында жинап, қуатты мемлекет құрып, тұтас Азия құрлығына әмірі жүрген патша. Ол кезде Қытай патшалары ғұндарға салық төлеп тұрғанын тарихтан білеміз. Арғы-бергі тарихымызда Мөдедей ықпалды билеуші болған емес. Алайда оның өмірі мен сая­си күрестері толық зерттелген жоқ. Бұл тақырыпқа қалам тартушылардың аз болуы – заңды құбылыс. Себебі бұған үлкен дайындық және уақыт керек еді. Әсіресе тақырыптың күрделілігі мен деректердің аздығы зерт­теуші­лерге қолбайлау болып келгені анық. Азды-көпті жазылған ғылыми, публи­цистикалық еңбектер болса белгілі бір деректерді қайталаудан аспады. Ал Мө­денің образын сомдаған көркем шығар­маға келсек, Түрік жазушысы Ahmet Haldun Terzіoğlu-ның «Mete han» атты романынан басқа түркі халықтары әдебие­тінде кісі тұшынып оқырлық шығарма жазылған жоқ. Ол романда да деректер толық қамтылмаған. «От пен су» осы бір олқылықтың орнын толтырып тұрғандай.

Біріншіден, романда тарихи дерек­тер барынша мол қамтылған және шығар­­машылық тұрғыдан игерілген. Соның ар­қасында ескі деректер тарихи шындықты тірілтуге қызмет еткен, яғни деректерді бүгінгі тілмен сөйлетіп, 2000 жылдың ал­дындағы халықтың өмірін оқырманның көз алдына әкеліп отыр.

Екіншіден, көне этнография мен салт-дәстүрлерді кейіпкерлер өміріне сі­ңіріп берген. Әдетте этнографиялық де­­ректер мен салт-дәстүрлер – ғылыми тұр­ғыдан қанша жақсы баяндалса да, оқыр­ман санасына қона қоймайтын шетін мәселе. Романнан ескі этнография мен салт-дәстүрлерді ғұндардың қалай орындағанын көзіңізбен көргендей боласыз. Тіл қолданысы жатық, оқиғаларды баяндауы мен суреттеулері аса қызықты. Автордың ауылда өсіп, көшпелі өмірді көзімен көргендігі көшпелілердің болмысын ашуда, өмірін суреттеуде көп пайдасын тигізген. Кейіпкерлердің сөйлеуі, ойлауы, өзара қарым-қатынасы шығарма тақырыбына және көне заманға сай, кітапты оқығанда көз алдыңызда ғұндар заманының көрінісі картина болып өтіп жатқандай әсер аласыз.

Үшіншіден, романда тарихи оқиғалар мен этнографиялық деректерден басқа ескі аңыздар мен тәңірлік сенімдерге де көп орын беріледі. Мысалы, Ғұн ата­сының садағы туралы, Қыдыр ата туралы, Тәңір тауының пайда болуы туралы, Сұ­мырай құс туралы ел есінен ұмыт бол­ған ескі аңыздарды жаңғырта отырып, ас­­тар­лы көп ойдың ұшығын ұстататыны бар.

Бұдан басқа автордың өзіндік бір ерекше қолтаңбасын диалог, монологтерінен байқаймыз. Диалогтерге барынша мән берген, ел иесі ақылды адамдарда көп сөзділік жоқ, өз ұстанымдарын ойлы, астарлы қысқа сөйлемдермен жеткізеді. Ел билеген үлкен адамдардың сөз сөйлеу машығы мен өзін-өзі ұстауын жақсы көрсете алған. Кейіпкерлердің аузынан қысқа-қысқа ой тұжырымдар беріп оты­ратыны бар. «Бұдұн ұстайтын кісі естігенінің бәріне жауап бермейді, өзі жауап бергісі келгеніне ғана жауап береді» немесе «жүрекке қан қатқан соң кек қуған ерлік емес, сол қанды қатыр­маған ерлік» деген сияқты мәңгілік мәнін жоғалтпайтын тұжырымдардың төркінінде оқырманға ой салар астарлы терең мән жатыр. Осындай үлкен фәлсафалық толғамды тұжырымдары мақал-мәтел секілді жүрекке қона кетеді.

Сюжет құруда, оқиғаны өрбітуде өзін­дік тың ізденістер жасаған. Көне заман адам­дарының информация алу тәсілдерін де жақсы беретінін айта кеткен жөн. Ерте заман адамдары соның ішінде көшпелілер көбінде ішкі түйсігіне сүйеніп, онан қалса, түсіне сеніп шешім қабылдайтын болғанын жақсы білеміз. Соған байланысты адамдардың ішкі түйсігі мен түс көру және оны жору қабілеті барынша дамыған ғой. Көшпелілердің осы қасиеті көп шығармаларда ашылмай қалып жататын, «От пен суда» бұған ерешке назар аударылған. Романда авторы оқиғаға сырттан қарап ой жотамен баяндамай, өзі де, оқырманын да кейіпкерлерімен бірге өмір сүргізе білген. Кейіпкерлерінің бойын­да ізгілік те, пендешілік те жетерлік. Түменнің кіші әйелі Сүмәрәннің зұлым­дығын, қаскүнемдігін көріп, ашуланып, тіпті кектенесің, солай бола тұра оның ақылдылығына тәнті боласың. Мө­денің (Сұрапылдың) ұстазы Дестінің ер­лігіне, адамгершілігіне сүйіне отырып, қаты­гездігіне ішің ашиды, бірақ айыптай ал­майсың. Тарихи романдарда көп кездесе беретін аранға аң қамау немесе батырдың ерлігін көрсету үшін жыртқышпен алыс­тыру сияқты жауыр болған эпизодтар жоқ. Бас кейіпкерге бар жақсылықты жинап беретін сыңаржақтылықтан аулақ. Ав­тор кейіпкеріне жақтас, тілеулес болмай, бейтарап күйде қалған. Мөдені зама­ны­мен бірге өсіріп, кемелдендіріп келе жатыр.

Қысқасы, «От пен су» романын оқы­ғанда Ғұн заманына барып қайтқандай әсер аласыз. Әр эпизодтың өз міндеті, оқырманға сыйлар әсері, санада жаңғырыс тудырар қуаты бар. Романда оқиға барынша тығыз, бір жерде басталған оқиға аяқ астынан жоғалып, тағы бір жерден бұрқ етіп шығып жатады, бір эпизодты, бір парақты аттатып оқуға көнбейді. Бұл кітап ғұндар өмірін жан-жақты қамтыған. Ака­демик Досмұхамбет Кішібеков «От пен су» романы туралы: «Түркі ха­лық­та­рының көне тарихын жан-жақты сурет­теген эн­циклопедиялық еңбек», деген екен.

«От пен су» бұған дейін ешбір жазушы қалам тартпаған тарихи тақырыпты қозғауымен де, орасан зор этнографиялық материалдар топтастырылған тарих үшін де, әдебиет үшін де аса құнды еңбек. Ғұндардың мемлекеттік құрылымы, ел басқарудың сол заманға лайық жол-жосықтары, ғұн билеушілері арасындағы саяси күрестер оқырманды ынтықтырып өзіне тартып отырады. Мен «От пен суды» тарихи тақырыпқа жазылған бүгінгі за­манның және келешектің романы дер едім. Автор бұл романға үлкен жа­уапкершілікпен барған және тақырыптың салмағын көтере алған.

Көркем шығарманың мәні жазушы­ның нені жазғанында емес, қалай жаз­ғанында. Десе де тарихи романды көр­кем­дік тұрғыдан ғана бағалау әділет­тілік бола бермейтіні белгілі. Иманғазы бұл та­қырыптың құпиясын аша білген, жазудың әдісін тапқан.

Ал «От пен су» романының көркем­дік деңгейі қандай екенін уақыт көрсетер, бағасын патша көңіл оқырман өзі бере жатар. Қамтылаған тарихи және этно­графиялық деректерді айтсақ та, бұл роман – тарихын сыйлайтын, ұлтын сүйетін әр­бір түркі баласының төрінде тұруға тиіс­ті еңбек.

Біздікі сүйінші хабарды естіп, ав­торға ақ жол тілеп, бата беру.

Қаламың мұқалмасын, жазарың тау­сылмасын. «От пен судың» оқырманы көп болсын.

Мекемтас МЫРЗАХМЕТҰЛЫ,

Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты,

профессор, абайтанушы