Әліхан төре және замана шындығы

Тұғырлы тұлғалар туралы жазу, шыны керек, өте құрметті, жауап­ты әрі күрделі міндет екені белгілі. Біз осы ниетпен өз дәуірінің ғана емес, бүгінгі ұрпаққа үлгі болатын тұлғаның бірі атанған Әліхан төре Шәкірқожаұлы туралы, ол кісінің өмірі, күрескерлік жолы мен ғұмырының соңғы жылдары атқарған шығармашылық қыз­мет­тері жөнінде қазақ оқыр­ман­дарына баяндап беруді мақсат еттік.

Әліхан төре Соғуний Шәкір­қожаұлы 1885 жылы 21 наурызда Түркістан өлкесінің Тоқмақ ша­һарында өзбек отбасында дү­ниеге келеді. Үздіксіз оқу мен үй­рену, алға ұмтылудың арқасында ол өз заманының терең білімге ие ғұла­масы дәрежесіне жетті.

Әзелден тағдыр барша заман­ның ұлы көшбасшыларына тұзақ тастайды. Кеңестік жүйенің жөн-жосықсыздығына қарсылық көр­сетуші мұсылмандардың азаттығы жолындағы қайраткерлік қызметі сынға іліне бастаған соң, 30-жыл­дарда Әліхан төре отбасымен Қы­тайға өтіп кетеді. Сол тұста бұл елде де жағдай мәз емес еді. Ақы­рында 1937 жылы Әліхан төрені өмір бойы түрме жазасына кеседі. Алайда 1941 жылы Жаратқанның жәрдемімен түрмеден босап, «Бос­тандық қоғамына» басшылық жа­­сайды. Сонымен Шыңжаң өл­ке­сінде азаттық қозғалысы бас­талып, ақырында «Азат Шы­ғыс Түркістан» республикасы құ­ры­лады. Бұл 1944 жылғы кө­те­рілістің нәтижесі еді.

Чан Кай Ши және гоминдан­шылардың жүз мыңға жуық әс­керіне қарсы соғыста жеңген ұлт­­­­тық әскердің бас қолбасшысы Әлі­­хан төреге маршал әскери шені беріліп, Шығыс Түркістан Рес­пуб­ликасының бірінші прези­денті болып сайланады.

Сонымен Өзбекстаннан аума­ғы үш есе үлкен аймақта тағы бір ислам мемлекеті өмірге келеді. Белгілі мемлекет және қоғам қай­­раткері, ғалым Мұхтар Құл-Мұ­хаммед «Киелі әулет» атты кі­та­бында: «Рес­ми түрде 1944 жылдың 22 қа­рашасында тәуелсіз Шығыс Түр­кістан Республикасы жарияланып, оның алғашқы президенті болып «Әлихан төре» деген атпен танылған ташкенттік өзбек Алихан Шакирходжаев сайланды. 1945 жылдың 5 қаңтарында Шығыс Түркістан халықтарының съезінде республиканың саяси декларациясы қабылданды. Онда жаңа құрылған мемлекет өзін әлемнің барлық елдерімен, әсіресе кеңес одағымен дос ретінде жария­лады», деп жазғаны бар.

Әлем картасында жаңа мем­лекеттің пайда болуы, шыны керек, кеңес одағының басшыларына мүлде ұнаған жоқ. Сталиннің бұйрығымен Әліхан төрені келіс­сөзге шақыру сылтауымен ұрлап әкетеді. Отыз мың әскері және миллиондаған мұсылман халқы мұңайып қала береді. Бұл жағдай 1946 жылдың 28 маусымында болған еді. Жаңа, жас мемлекет басшысы Әліхан төре Шәкірқожаұлы Ташкентке жеткізіледі. Әліхан төре Ташкенттегі Өзбекстан КП Орталық Комитетінің бағына орналастырылды. Оған күндіз-түні бас-көз болып тұру Өзбекстан ком­мунистерінің жетекшісі Усман Юсуповқа тікелей міндеттелді. Сонымен тақуалықтың шыңына шыққан Әліхан төре саясаттан бас тартты.

Отыз жыл бойына үй қама­ғында отыру дегеніңіз азаптың азабы ғой. Жан-ділі қайғы-қа­сіретке толы бұл адам өзінің са­бырлығымен қиындықтарға шыдап, ізгі мақ­сатынан бір сәтке де айнымайды. Әліхан төре Ташкентте өткізген отыз жыл өмірінде өз отан­­дастарымен түркі тектес ұлт өкілдерінің алдағы ғұмырында рухани серік әрі байлық болатын, сол кезге дейін беймәлім туындыларды жарыққа шығару үшін бейнеті ауыр тірлікке құлаш ұрды. Атап айту керек, Әліхан төре Херман Вамберидің «Бұхара немесе Мауреннахр тарихы» кітабын, Ахмад Доништің «Наводирул Вақое» шығармасын және Давриш Али Чагиидің «Музыка» рисаласын парсы тілінен тәржімалады. Сонымен қатар «Темір ережесі» шығармасын ескі парсы тілінен аударып, сол кездегі «Гүлістан» журналында бастырғанын (1967) айта кету керек. Осы тамаша туын­­­дының жарыққа шығуы мың­да­ған оқырманды қуантса, ал билік басындағы біреулер Әліхан төреге қарсы шабуылға шықты. Журналдың бас редакторымен бірге Орталық Комитетте қызмет істейтін жауапты азаматтар да жазасыз қалған жоқ, жұмыстарынан босатылды. Әліхан төре Әмір Те­мірді өзбек халқына «тірілтіп» беріп кетті.

Осы орайда есімізге түрік хал­қының ұлы шайыры Жүніс Эмренің: «Жолға шық, жолдан шықпа» деген данышпандық екі ауыз өлең сөзі орала береді. Демек өткен бабалар ұстанған жол адас­тырмайды екен дейміз. Әліхан төренің әлгі «Темір ережесі» кітап болып басылып шықты. Шығарма бүгінгі өзбек тіліне лайықталып, аудармашының жанына тағы бір қаламгердің аты-жөнін қосып, «Әліхан төренің аудармасы сапасыз, қателері көп, сөйтіп, қайтадан тәржімаланды» деп бір профессор кіріспе жазған. Содан келесі жылы ғұламаға арналған республикалық жи­ында ұлы ұстаздың бір шә­кірті: «Ұстаздың даңқ атына мін­гесіпсіз, бірақ ол кісіні қаралап, сынауға сізге кім құқық берді, ұлы­лардың кемшілігін іздеу үшін ең болмаса солардың дәрежесіне жақын болу керек», дегенде үлкен залда қозғалыс пайда болды. Ал ел ардақ тұтқан ұлы ұстазды сы­наған профессордың қандай күй кешкенін оқырман өзі бағалар.

«Әрбір мемлекет басшысы, патшасы егер «Темір ережесінен» толық хабардар болса әрі соған лайық амал қылса, ол ең әділ, ең құдіретті және жеңілмес мемл­е­кеттің патшасы болмақ», деген екен Әліхан төре. Демек ұлы қол­басшының ережесін терең, түсініп оқыған, содан кейін осындай ой түйген Әліхан төренің мына сөзі ел билейтін тұлғалар үшін таптырмайтын ақыл екені даусыз.

Әліхан төре талантының тағы бір ерекше қыры – емшілік қасиеті. Дауасыз дерт – рак ауруына шал­дыққандарды да емдеген. Кеңес медицинасында қолға алынбаған сексопаталогия пәнінің де нағыз білгірі еді. Ұлы білімдар атаның қаламынан бірнеше кітап туды. Біз бұл жерде осы еңбектердің медицина саласына арналғанын атап өтпекпіз. Бұл еңбектерде екі жүз­ге тарта ауру түрі туралы баян еті­леді. Әрі емдеу жолдары жазылады.

Даңқты саяси қайраткер, өз ота­нын шексіз сүйген азамат Әлі­хан төре айналасы 4-5 жыл ішінде «Түркістан қайғысы» атты тарихи публицистикалық шығарма жазып, оқырмандарына ұсынды.

Қайраткер қаламынан туған «Мұхаммедтің тарихы» кітабы жазылып біткенше оның қаншама қиындыққа тап келгені туралы осы теңдессіз еңбектің жазылу барысында басы-қасында болған балаларының айтары көп. Жиырма жылға жуық уақыт ішінде, яғни діндарлар қуғында болған кезеңде ол кісі бұл бағасыз еңбекті заман талабына лайықтап, келешек ұрпаққа жеткізіп беру үшін бірнеше жыл жер астында отырып жазған. Жазылған қол­жазбаларды керек болса ұн са­лынған қаптарда сақтаған. Жер­төледе отырып жа­зылған дүние уақыты келіп жа­рыққа шық­ты. Бұл тарихи көркем туынды өт­кен ғасырдағы қадау-қа­дау шы­ғармалардың бірі саналады.

Атаға қызмет етуді өмір­лік мақ­сат еткен ұлы Мұхамме­дяр­хан­төренің мамандығы дәрігер болатын. Әліхан төренің сүйікті перзенті Мұхаммедархантөре күн демей, түн демей атасының жаз­ғандарын ақ қағазға көшіретін еді. Хұсни хатпен өте сұлу етіп жазатын. Бала кезінен ата тәрбиесін алған ол да терең білімді азамат болған. Тағдыр оған небәрі 46 жыл өмір сыйлады. Шығарманың екінші жартысын қайта көшіруде кітап иесінің өзіне шын берілген ғалым дәрежесіне жеткен шәкірт­те­рінің бірі Абдулазиз қары Мах­мудов хазіре­тінің еңбегі де өлшеу­сіз еді.

Әліхан төренің «Түркістан қайғысы» атты кітабы да – оқырман тарапынан аса жоғары баға алған тамаша тарихи еңбектердің бірі. Жасы ұлғайған шағында өткен өмір жолдарынан сыр шерткен ғұлама ешқандай боямасы жоқ заман суреттерін ашық баяндады. Аталған кітапта мынадай жақсы пікір мен ой-толғам бар: «Мақсат еткен нәрсеге ие болу үшін әр ұлт­тың барлық құқығы сол ұлт­тың өз қолында болуы шарт».

Әліхан төре Шәкірқожаұлы –  шын мағынасында ғалым болып, медицина, философия, геология, тарих, математика пәндерінің же­текші ғалымдарына, профессор, академиктерге ұстаздық еткен кісі. Олай болса, не себепті бас­пасөзде оның аты аталмаған? Шын­дығында, кеңес өкіметі бұл кісінің атын баспасөзде атауға қорыққан, ықыласты болмаған.

Мынандай бір қызық мысал келтірейік. Бірде Садықов деген ТашМИ профессоры Әліхан төренің үйіне ескі заманда жа­зылған қолжазбаны көтеріп келеді. «Қолжазбаны оқып шығуға ешкімнің тісі батпаған, яғни сауаты жетпепті, – деп еске алады немересі Бахман дер Шакир. – Атамыз үш жүз жыл бұрын ескі парсы тілінде жазылған қолжазбаның медицина тақырыбына арналған еңбек екенін айтып, алдымен араб тіліне, содан кейін түркі тіліне аударып, иесіне қайтарып бергені бар еді. Профессор мырза дайын аудармаға кіріспесөз жазып, еңбектің әр жерін бір түртіп, түзеткен болып, өзінің атынан кітап етіп бастырып шығарыпты. Осы жағдайдан хабардар болған ата шәкірттерінің бірі: «Әлгі профессор қолжазбаны үлкен брошюра етіп өзінің атынан шығарыпты. Сіздің аты-жөніңізді ауызға да алмапты», дегенде атамыз күліп: «Иә, бәрекелді, кітап етіп шығарып па, қанша дана етіп бастырыпты? Халық оқитын болыпты ғой, береке тапсын», деген екен. Мұндай кеңжүректілік ұлыларға ғана жарасады, олардың мықтылығы да осында.

70-жылдардың басында Әліхан төренің үйіне кембағалдау кісі келіп, жағдайын айтады. Осы кезде Әліхан төре немересімен бірге дәрі дайындап жатқан екен. Жағдаймен келген адам дастарқан басында шай ішіп отырады. Содан атаның тағы бір шәкірті келіп, атағаным деп, қолына әлдебір қа­ғазды ұстатып кетеді. Немересіне әлгі бүктелген қағазды аштырған ата, ондағы екі мың сомды сол күйі жағдай айтып келген кісінің қолына береді, «қарыз емес, сыйлық» деп шығарып салады.

Ол кісінің тағы бір ерекшелігі – жоғары мәдениеттілігі мен са­уаттылығында. Әліхан төре сөй­легенде ең алдымен сабыр сақтап, кейін жүзі нұрланып, ерекше дауыспен әңгімесін бастайды екен. Тақырыптан айнымай, керексіз сөздерді пайдаланбайтын көрінеді. Атаның сүйікті шәкіртінің бірі – сарыағаштық балалар ақыны, үлкен тәуіп атанған, Құдай деген кісінің нағыз өзі Әбен Дүйсеков деген өкіл баласы еді. Әбен ағамен 1998 жылдың желтоқсан айында Ташкенттегі үлкен кітап сататын дүкенге баруға тура келді. Алла нәсіп етіп, Әліхан төренің «Тарихи Мухаммадий» кітабын, тағы басқа да көп әдеби шығарманы сатып алдық. «Тарихи Мухаммадий» кітабын маңдайына тигізіп, қуа­нып жылаған Әбен аға үйіне келген соң да Әліхан төре туралы көп әң­гіме айтты. Ақырында ұлы ұста­зының аруағына бағыштап Құран оқыды.

Теңіздей терең білім иесі атанған Әліхан төренің үйіне атақ-даңқына қанық болған Тегеран университетінің екі профессоры қонаққа келеді. Меймандар атамен қай тілде сөйлесудің ебін таппай отырып қалады. Мұны байқаған ата қонақтарға қарап: «Менімен мұсылман тілінде сөй­лес­сеңіздер бола береді, мейлі араб, парсы, түркі тілдерінде әңгі­ме айтыңыздар», дейді.

Содан екі профессор өз тіл­де­рінде сөйлеседі, ал бірақ ата мү­­дірмейді, әңгіме барысында Әлі­хан төре екі профессорға Әбіл­­­қасым Фердоусидің «Шах­на­ма­сындағы» Рүстемнің бүгінгі ұрпақ­тары елдің қайсы уәлаятында өмір сүреді, олардың саны қанша деген сұрақ қойып, әлгілерден жауап болмаған соң, сұрағына өзі жауап береді. Тегеран университетінің ғалымдары атаның терең біліміне риза болып, көздеріне жас алып, алғыстарын айтады, бастарын иеді, мүбәрак қолын сүйеді, бата сұрайды.

«ХХ ғасырдың имам Бұхариі» атанған Әліхан төре жайында, расын айтайық, біз­дің қазақ оқыр­мандары, соның ішінде зиялы қауым өкілдерінің біршамасы хабарсыз. Ал Батыс авторларының алты атасына дейін терең біледі, әрине, бұл – жаман нәрсе емес.

Ислам дінінің тарихын ашық шындықпен, жалынды жүрекпен жазған Әліхан төренің еңбегі өлшеусіз. Ол кісі 1976 жылы өмір­ден өтті. 1985 жылы Ташкентте өткен Әліхан төренің туғанына 100 жыл толуына арналған үлкен басқосуда ол кісіні Шығыстың жеті жұлдызының қатарына қо­сып, сегізінші жұлдыз деп баға бе­рілгенін өз құлағымызбен естіге­німізді жасыр­маймын. Ұлы ғұлама Нақшбанди әулетімен жал­ғасатын Әліхан төренің тегі Шәкір­қожа, Мұ­хаммедқожа, Мір­нияз Қожаұлы болып жалғасады.

Он жетінші ғасырдың бірін­ші жартысында өмір сүрген на­мангандық ұлы шайыр Бабарахм Машрабтың «Атаң разы болмаса, тәубең қабыл болмас сенің» деген жыры барша мұсылман баласына берілетін тәрбиенің бастауында тұрады. Бабалар жолы, міне, осылай қаузай берсек, тереңнен тамыр тартады. Алланың назары түскен жерде береке, байлық болады, тыныштық салтанат құрады...

Әзізхан АРТЫҚОВ,

журналист

Түркістан облысы,

Түлкібас ауданы