Алаш оқулықтары

Алаш қайраткерлерінің ұлтты оятып, ағарту мақсатында қолға алған жемісті еңбегінің ішінде жазған оқулықтары мен оқу құралдарын ерекше атаймыз. Қай заманда болса да, ұлттың рухани дамуы сауат ашуда, оқу-білімде екенін жақсы түсінген Алаш білімпаздары күрделі тарихи кезеңде оқу-ағарту ба­ғытындағы еңбектерді насихаттауды, аударуды, кейін өздері де оқу құралдары мен оқулықтарды жазып даярлауды мақсатты түрде қолға алды.

ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ға­сырдың басында қазақ тілінде жарық көрген оқулықтар, оқу құралдары туралы бірқатар дерек сақталған. Әдебиет зерттеушісі Т.Әкім көрсетілген тарихи кезеңде қазақ тілінде мынадай оқу­лықтардың жарық көргенін жет­кізді: Ы.Алтынсарин «Қазақ хрестоматиясы» (1879), «Мактубат» (1899); Қашафуддин Шахмарданұлы «Кел, балалар, оқылық» (1898), «Мінез» (1898); А.Жандыбаев «Жас ғұмырым» (1907); М.Кәшімов «Әдеп» (1907), «Ақыл кітабы» (1908); Ғ.Мүштақ «Тумыш» (1911); «Ғалия» мед­ре­сесінде оқитын шәкірттердің құ­рас­тырған оқулығы «Әліппе яки төте жазу» (1911); С.Көбеев «Үлгілі бала» (1912); К.Сырғалин «Өнеге», «Қазақ бала­ла­рына жәрдем» (1913); А.Маметұлы «Әбрият» (1916); Ишанғали Бейсенұлы «Қазақша дұрыс жазу қағидалары» (1914); Мұхамеджан Дибердиев «Қазақ бала­ларына қырағат кітабы» (1910); Мұ­хаметораз Нұрбаев «Қазақша әліппе» (1910); Зақария Ерғалиұлы «Қазақ әліппесі» (1910).

Алаштанушы ғалым, тарих ғы­лым­дарының докторы С.Смағұлованың «Ұлт зиялыларының баспа ісіндегі рөлі және оқулықтары» атты мақаласында қазақ жерінде оқулық даярлау ісінің тарихы баяндалып, бұл жұмыстың патшалық Ресей кезінде қолға алынғаны, мұсылманша оқудың орнын орысша білім алу жүйесінің алмастыру жағ­дайы, оның астарындағы тарихи, саяси-әлеуметтік жағдаяттардың себебі көрсетіледі. Мақалада патша заманында жарық көрген ағартушылық мазмұндағы оқу құралдары мен оқулықтардың ішінде мына еңбектер аталады: «1917 жылғы Ақпан төңкерісіне дейінгі аралықта қазақ мектептеріне, медреселеріне арналып жәдиттік бағытта бірнеше оқу кітаптары мен оқу құралдары басылып шыққан. Бұл ретте біз Ғабдолкәрім Мәжитовтің «Қазақ шәкірттеріне һәдиясын» (1910), Мұхаммедораз Нұрбайұлының «Усул сау­тия тәртібінде қазақша әліппесін» (1910), «Көргенді бала, үлгілі ана» оқуға дайын болған қазақ және қырғыз бастауыш балаларына арналған оқу кітабын (1911), С.Көбеевтің «Үлгілі бала» қазақша оқу кіта­бын (1916), Ахмет Байтұрсынұлының «Оқу құралын» (1912), «Тіл құралын» (1914-1916 жылдары), «Әліпбиін» (1912), Мұстақым Малдыбаевтың «Қазақша ең жаңа әліппесін (төте жазу)» (1912) және «Қазақша оқу кітабын» (1912), Кенжеғали Ғабдолла Серғалидің құрас­тыруымен шыққан «Қазақ балаларына жәрдем: Қазақша әліппе кітабы» (1913) мен «Өнеге яки намуне: Қазақша кираат кітабы. Бірінші ибтида-и қа­зақ балаларына» (1913), Міржақып Ду­лат­ұлының «Бастауыш мектепте екінші жыл оқылатын есеп құралын» (1914), Ишанғали Бейсенұлының «Қазақша дұрыс жазу қағидаларын» (1914) және тағы да басқа оқулықтар мен оқу құрал­дарын атауымызға болады».

Аталған оқу құралдары негізінен әліппе, сауат ашу мазмұнында басыл­ғанын байқаймыз. М.Дулатұлының «Бас­тауыш мектепте екінші жыл оқылатын есеп құралынан» басқасы оқуға, жазуға үйрететін сауат ашатын кітаптар екенін көреміз. Демек, ХХ ғасырдың басында қазақ халқының ең зәру мәселесінің бірі елдің сауатын ашу, оны оқуға бейімдеу болған.

Қазақтың ағартушы-педагогі Ы.Ал­тын­сариннің 1879 жылы кирилл қарпінде жарық көрген «Қазақ хрестоматиясы» ұлт тарихындағы жаңа мазмұнда жазылған алғашқы оқу-әдістемелік еңбек ретінде бағаланады. Л.Н.Толстойдың «Әліппе және оқу құралын», Д.И.Тихомировтың «Грамматиканың қарапайым курсын», К.Д.Ушинскийдің «Балалар дүниесін» қазақ баласына оқу құралы ретінде ұсынып, миссионерлік жолда жүрген орыс ғалымдарының пиғылын әуелде аңғармай, ұлтына риясыз қызмет іс­теген ағартушының есімін қазаққа туған тілінде алғаш таныстырған – оқы­мысты, кейін Ұлт кеңесі – Алашорда үкіметінің мүшесі болған Отыншы Әл­жанұлы (1872-1918). О.Әлжанұлы «Дала уәлаятының газетінде» жарық көрген «Қазақтарға пайдалы кітаптар» атты мақаласында (1894 жыл, №39) жаңа еңбектің мақсаты – оқырман қа­уымды орыс тілін үйрететін, қазақтар үшін пайдалы кітаппен таныс­тыру деп көрсетті. Мақала «Орынборда учебный округтегі орыстардан заты бөлек... господин Катаринский» деп бас­талады. «Орыстардан заты бөлек» деген сөз мақаланың орысша жарық көрген нұсқасында берілмеген. Орынбор қаласында Катаринский деген адам қазақ молдаларымен бірігіп, «Жазуға үйрететұғын кітап» және «Орыс тілінің әуелгі оқитұғын бөлімі» атты еңбектер шығарған. Кітапты автор қазақ арасына орыс ғылымын жайып, қазақтарға орыс тілін, орыстарға қазақ тілін үйренуге бірден-бір оқулық деп бағалады. Кі­таптардың құндылығы – сөздері орыс әр­пімен жазылған. 70-жылдардың ішінде атақты болған Алтынсарин қазақ кітаптарын орыс әрпімен шығарып еді деп қазақ халқының тұңғыш ағар­тушысын ауызға алып, заманы қажет еткен прогресшіл идеяны қозғайды. «Олай айтпасақ та, бұл кітаптардың жақсылығы, Алтынсариннің айтуынша, қазақ кітаптарын толықтыратұғын араб һәм ноғай сөздерінен қазақ тілін та­­залауға үміт етеді. Господин Ката­ринский кітаптарының тілі анық, оңай, түзу. Бұлардың ішінде қазақ, ноғайдың кітаптарындағы анық болмай жазылған сөздер тіпті жоқ», деп көрсетеді.

Бұл жерде айтайын дегені – егер қазақ сөздері орыс әрпімен жазылса, тілде қаптап кеткен араб, парсы, но­ғай сөздеріне тосқауыл болады, қазақ тілі тазаланар ма деген ой. Осы күні бұл мәселені әдеби тіл деп атап, тілдік нормаға тура сондай талап қоямыз. Кі­тап­тардың тілі анық, оңай, түзу де­гені де қызығушылық туғызбай қой­майды. Мысал ретінде алынып, әдет, ғибадат үшін жазылған кішкентай әң­гімелердің барын айтқаны кітаптың тәр­биелік мақсатын көрсеткені. Сол уа­қытта жарық көрген Неклюдов деген адамның аты атақты болса да, бір жақсы нәрсесі жоқ, ұғымсыз кітабымен салыс­тыра келіп, «Бұл кітаптың жақсылығы һәм арзандылығы, біздің ойымызша, қазақтардың ғылым үйренуін дұрыс көрген кісілердің һәм қазақша яки болмаса тілін үйренем деген адамның көңілін бұрса керек», деп ойын тұжырымдайды. Мақалада көтерілген мәселе – қазаққа қажетті кітапты насихаттау.

ХІХ ғасырдың соңында жарық көре бастаған қазақ баспасөзінің алғашқы қарлығашының бірі «Дала уәлаятының газетіндегі» Алаш қозғалысының көр­некті қайраткері О.Әлжанұлының ма­қаласында ұлтқа қажетті оқулық мә­селесі көтеріледі. Мектепке керек оқу құ­ралы орыс тілінен аударма арқылы жасалғаны құпталады. Кітаптың орыс қарпімен шыққаны мақұл саналады. Сонымын қатар Алаш қайраткерінің мақаласынан бүгінгі шындықпен сабақ­тасатын жағдайды байқаймыз. Осы күні біздің қоғам қазақ тілі үшін орыс қарпінен бас тартып, латынға ауысу жағдайында тұрған кезде ХІХ ғасырда да алфавит ауыстырудың саяси-әлеуметтік, рухани-ағартушылық астары болғанын аңғарамыз. Алаш қайраткері мақұл көр­ген орыс алфавитінен біз бүгін еліміз бен ұлтымыздың болашағы үшін саналы түр­де латынға көшкеніміз дұрыс деген пікірдеміз.

Алаш оқулықтары тақырыбы алаштанушы ғалымдардың, сала бойынша ізденуші мамандардың мақалаларында, жеке зерттеулерінде, энциклопедиялық жинақтарда, анықтамалықтарда біршама қарастырылды. Алаш терминологиясы туралы құнды ғылыми зерттеу жазған филология ғылымдарының докторы Ш.Құр­манбайұлының бұл тақырыпты терең зерттеген. Ғалымның «Алаш және терминтану» атты моногра­фиясында ұлт зиялыларының оқулық жазу тарихы, әсіресе термин жасау ісі жан-жақты талданды. Алаш­танушы ғалымдар Е.Тілешов пен Д.Қам­забекұлының «Алаш қозғалысы» энци­клопедиялық анықтамалығында «Алаш оқулықтары» атты жеке тақырып бе­рілген. Онда 1911 жылдан бастап Алаш қайраткерлері қуғын-сүргінге ұшы­раған отызыншы жылдардың со­ңына дейінгі аралықта жазылған оқу­лық­тардың көбі көрсетілді. Тарих ғылымдарының докторы Х.Әбжанов «Алаш және кітап әлемі» атты ма­қаласында Алаш қайраткерлерінің қала­мынан туған кітаптарды жазылу мақсатына, мазмұнына, жанрлық-құрылымдық сипатына байланысты бірнеше топқа бөліп, былайша жүйеледі: «Алаш зиялыларының кітап ісіндегі ғылыми-тәжірибелік мұрасын, пайым-тұжырымдарын, қызметін әлденеше салаға жіктеуге болады. Олар: 1. Өз­де­рінің қаламынан туған, жа­рыққа шыққан төл туындылары; 2. Қазақша немесе басқа тілде жарияланған кітап­тарды таныстыруы, жарнамалауы; 3. Рецензиялары; 4.Таяу-алыс елдерде жарық көрген кітаптарды қазақ тіліне аударуы; 5. Кітап шығару ісінің ережелері мен талаптарын тиянақтауы; 6.Кітап авторы туралы ой-пікірін білдіру, мәлімет тарату; 7.Кітаптың қазақ тағдырындағы, ұлт­тық тіл мен кодты сақтаудағы, т.б. мис­сиясын ашуы».

Алаш білімпаздарының төл туындылары, аудармалары, рецензиялары, кітап авторлары туралы ой-пікірі деп салаланған еңбектердің ішінде халық­тың сауатын ашуға бағытталған оқулықтар мен оқу құралдарының орны бөлек екенін атап өткен жөн. Қолына қалам алған Алаш зиялысы күрделі тарихи кезеңде қайраткерлік күрестің ортасында жүріп, көркем шығарма жазумен, баспа ісін ұйымдастырумен, газет пен журналға мақала басумен, сондай-ақ елдің сауатын ашуды көздеген ағартушылық жұмыспен қатар айналыс­ты. Әмбебап қызмет атқарған олардың жазған оқу құралдарын кешенді зерттеу ісі еліміз тәуелсіздік алған кезеңде қолға алына бастады.

Халық ағарту комиссары А.Байтұр­сынұлының төрағалығымен 1921 жылдың 31 қаң­тарында Орынбор қаласында қазақ білімпаздарының мәжілісі өтті. Жиында қаралған басты мәселе бірінші һәм екінші буын мектептер үшін оқулық даярлау ісі болды. Мәжіліске Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлы, Елдес Омарұлы, Хайретдин Болғанбай, Смағұл Садуақасұлы, Файзолла Ғалымжанұлы, Биахмет Сәрсенұлы, Жүсіпбек Аймауыт­ұлы, Садуақас Сейфоллаұлы, Сабыр Айт­қожаұлы және басқа азаматтар қа­тысты. Қорытындысында белгілі пән­дер бойынша төмендегі азаматтар шұ­ғыл арада оқулық даярлауға тартылуы ке­ректігі көрсетілді: Арифметика – М.Тұрғанбайұлы (т); Геометрия – Б.Сәр­­сенұлы (т); Естествознание – Е.Омар­­ұлы, Қ.Кемеңгерұлы (т); Фи­зика – Ға­лымжанұлы; География – Ә.Бөкейхан; Қазақ-қырғыз тарихы – М.Жұмабай (т); Жалпы тарих – Х.Болғанбай; Мек­тепте гигиена – Ж.Тілеулин; Алгебра (бас­тауыш) – Е.Омарұлы; Педагогика – М.Жұ­ма­бай; Дидактика – Ж.Ай­мауыт­ұлы; Хрестоматия – С.Сейфуллин, Ж.Ай­­мауытұлы; Қазақ тілінің ахуалы – А.Байтұрсынұлы; Теория словестнос­ти – М.Жұмабай (т). Бұл арада (т) деп берілгені – тәржіме арқылы әзірленетін оқулықтар.

Тарихи деректе қазақ зиялылары оқу құралдарын жазып, тәржімелеп, 1921 жылғы маусымның біріне дейін бітіру керектігі, кітаптардың келер оқу жылының басында даяр болып тұ­руы, оны жазатын азаматтар айына екі рет жиналып, жұмыстарының мән-жайын баяндап отыру қажеттігі туралы А.Байтұрсынұлы қол қойған шешім бар. Аласапыран уақытта оқулық даяр­лау ісіне Ә.Бөкейхан (астрономия, дүние құрылысы, ауыл шаруашылығы), А.Байтұрсынұлы (тіл білімі, әдебиеттану, мәдениеттану), М.Дулатұлы (есеп құралы), Ж.Аймауытұлы (психология, тәрбиеге жетекші), Х.Досмұхамедұлы (табиғаттану, биология, жануарлар әлемі, ауыз әдебиеті), Ә.Ермекұлы (математика), Е.Омарұлы (тіл білімі, есеп құралы, әдістеме, физика), М.Жолдыбайұлы (тіл білімі), С.Қожанұлы (математика), М.Жұмабай (педагогика), Ж.Кү­деріұлы (тарих, ботаника, ауыл шаруа­шылығы), Т.Шонанұлы (қазақ тілі, тарих), Қ.Кемеңгерұлы (тарих, тіл білімі, ауыл шаруашылығы, химия), М.Әуезов (әдебиет, жер жаратылысы), А.Байтасұлы (жануарлар әлемі), М.Ес­болұлы (мәдениет), Ж.Тілеулин (ме­ди­цина, гигиена), Б.Сәрсенұлы (физика), Х.Болғанбай (тарих), С.Са­дуақасұлы (тарих, әдебиет) секілді қазақ оқығандары жұмылдырылды.

Алаш оқымыстылары саяси күресте алғашқы ұлт басылымдарын, руханият орындарын ұйымдастыра жүріп қо­ғамдық-гуманитарлық, дүнияуи пән­дер бойынша оқулықтар мен оқу-әдіс­темелік еңбектерді жазып қалдырды. Қуғын-сүргінге ұшырап, еңбегі мен есімі ондаған жылдарға мансұқталса да, олар қазақ ғылымының іргетасын қа­лады. Сол арқылы отандық әдістеме, педагогика, көптеген ғылым салалары бойынша ұлт тілінде алғашқы термин үлгілерін тудырып, қазақ тілінің ғылым тілі болуының негізін қалады. Егер Алаш дәуіріне дейін қазақ тілі ауыз­екі сөйлеу және әдеби тіл ретінде ғана қызмет атқарып келсе, ендігі кезекте ол баспасөз тілі, ресми құжат тілі және ғылым тілі болып қалыптасты. Қазақ ті­лінде ғылыми еңбек, оқу құралы, оқу­лық жазылып, оның функционалдық қызмет көрсету аясы кеңейді.

Алаш және оқулықтар тақы­рыбының бүгінгі қоғамдағы маңыз­ды­лығын көтере отырып, қазақ зиялы­ларының қиын-қыстау заманда танытқан қажырлы еңбегінің практикалық мәні мен өнегелі жолы бар екенін көреміз. Аталған тақырыпты терең зерттеу ке­регін ұғынып, мынадай тұжырым жасауға болады. Алаш қайраткерлері ХІХ ғасыр соңынан бастап қазақ ұлтын оқу-ағартуға үндеген орыс ғалымдарының оқу-әдістемелік еңбектерін ұлт мүддесі тұрғысынан насихаттады; ХХ ғасыр ба­сында діни-ағартушылық сипатта және жаңа оқу тәртібіне лайықты «Пайғамбар заманы», «Әліппе», «Оқу құралы», «Есеп құралы» сынды оқу-әдістемелік еңбектерді жазды; Алаштың рухани көсемі А.Байтұрсынұлының ұйымдастыруымен ХХ ғасырдың жиыр­масыншы жылдарының басынан бас­тап мектепке қажет тәржіме және авторлық оқулықтар, оқу құралдары баспаға дайындалды. Олардың көбі Алаш қайраткерлері қуғын-сүргінге ұшырағанға дейін жарық көріп үлгерді; Алаш дәуірінен жеткен түрлі ғылым салалары бойынша терминдер бізге бүгін негіз болуға тиіс; Алаш кезінде жазылған оқулықтағы, оқу-әдістемелік құралдағы ұлт мұраты мен елдік мәселені жоғары қоятын көзқарас пен ұстаным, ұлттық мүдде басты қағидатқа айналуы керек.

Бүгінгі таңда Қазақ елі реформалық өзгерістерді бастан кешу үстінде. Ол өз­герістер білім және ғылым саласында да жүріп жатыр. Мектепке дейінгі, орта, жоғарғы білім беру жүйесінде, оқулық даярлау ісінде әлі де шешімін күткен мәселелер бар. Ел Үкіметі Болондық білім беру жүйесін қабылдап, ендігі кезеңде сол жүйенің талабынан шығуға тырысып жатыр. Яғни әлемдік білім беру үрдісіне қосылу үшін қойылған талаптарды орындауға ұмтылады. Осы тұста тағы да ұлттық қауіпсіздік, мем­лекеттік тәуелсіздік мәселесі бәрінен жоғары тұруы керек деп санаймыз. Елдігімізге, ұлттық құндылықтарымызға қайшы келетін батыстық жүйенің кейбір олқы тұстарын заңдық тұрғыдан жөндеуге әрекеттенгеніміз орынды. Туған топырағымызда дүниеге келмеген ол жүйенің астарында соны ойлап тапқан елдердің көздеген қандай да бір материалдық пайдасы немесе басқа да пиғылы барын жасыра алмаймыз. Ал осындай жағдайда біз тағы да Алаш қайраткерлерінің ұлттық мүддені, елдік мұратты жоғары қойған ұстанымын басшылыққа алуға ұмтыламыз. Мем­лекет ісінде, соның ішінде білім жү­йесінде Алаштан алыстамасақ, тәуел­сіздігімізді де баянды етеміз. «Бұл кез­де біздің қазақтың надан болып тұр­ған себебі – оқудан қаш­қаннан емес, халыққа керегінше школ, мектептердің жоқтығынан. Егер земство ашылып, қазақ өз ісін өзі билеп жүргізе алса, біз бұл күйімізде қалмаймыз. Оқулы, өнерлі жұрттың қатарына кіреміз. Қазақтың басқалардан саны аз болғанмен, оқы­мысты болса, қай жұртпен болса да қатар тіршілік ете алмайды деуге болмайды. Бізде мақал бар: «Білегі жуан – бірді, білімі жуан мыңды жығады» деген». Алаш арысы М.Дулатұлының осы асыл сөзін қаперде ұстап, экономикасы дамыған, болашағы баянды ел құруды ешуақытта есімізден шығармаймыз.

Алаш қайраткерлерінің оқу құрал­дары мен оқулық даярлау тәжіри­бесін зерттеу ісі – алаштанудың өзекті бағыты. Күрделі тарихи кезеңде қайраткерлік сая­си күресте жүрген зиялылар халықты ағарту саласында зор еңбек сіңірді. Ел мұратын, ұлт мүддесін жоғары қоя білген Алаш қайраткерлерінің қажырлы қызметі, тағылымы мен өнегесі, білім беру бағытындағы көзқарасы бүгінгі күн шындығымен сабақтастырыла әлі де терең зерделену керек деп білеміз.

Қайырбек КЕМЕҢГЕР,

Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті қазақ әдебиеті кафедрасының меңгерушісі