Төрт түліктің ішінде қазақ халқы қой малына ерекше ықылас танытқан. «Мал өсірсең, қой өсір, табысы оның көл-көсір», деп бабаларымыз бекерден-бекер айтпаған болса керек. Бірақ соның көбі сөзде болғанымен, істе божырап, кей тұста берекесіз тірлік болып жататыны да жасырын емес. Қазаққа тиесілі байтағымыздың астын айтпағанда, үстінде де мол байлық бар екеніне ешкім күмән келтірмейді. Сол байлықтың бірі – қазақтың құйрықты қойлары. Бүгінде дүние жүзінде 15 құйрықты етті-майлы бағыттағы қой тұқымы өсірілсе, соның 6-ы – біздің елімізде, қой малы басының 90 пайызға жуығын құрайды.
Халықтық селекция жемісі
Республикадағы барлық биязы, жартылай биязы, кросбредшен деген тұқымның аналығы – қазақтың қылшық жүнді құйрықты қойы. Кейіннен кейбір қасиеттері еділбай қойымен жақсартылған. Еділбай қойы еліміздегі құйрықты қойлардың барлық тұқымы мен тұқымдық топтары, тармақтарының жақсартушысы болып есептеледі.
Кезінде қазақтың құйрықты қойларының түрлі тармақтарын зерттеу үшін ұйымдастырылған Бүкілодақтық ғылым академиясы мен Мәскеу зоотехния институтының экспедициясы бұл қойлардың ішінде 22 географиялық нұсқалар мен тармақтарды анықтады. Зерттеулердің деректеріне сүйеніп академик М.Иванов оларды үш топқа бөлген. Ірі топқа: еділбай, темір, шажы-сламхан, қостанай, терісаққан, ырғыз-шалқар, бағаналы, бесата және басқа; орташа: құм, торғай, қотан-балқаш, сарысу, шу, қарқаралы, балқаш бойы, зайсан, алтай және басқа; майда топқа: меркі, жетісу, ертіс бойы, орыс, адай, түрікпен-шымкент, асы-шиелі және басқа қой тармақтарын жатқызды.
Көптеген белгілі ғалымдардың пікірінше осы қой тұқымдарының ішінде ең бағалы тұқымдық және іс жүзінде құндылығы бар, өзіне бүкіл жер бетінде теңдесі жоқ және дүние жүзіндегі қой шаруашылығының алтын қоры деп еділбай қойы тұқымын санайды. Өйткені бұл түр – ғасырлар бойы халықпен бірге өсіп келе жатқан қой тұқымы, қазақтың төл тұқымы, халық селекциясының жемісі.
Еділбай қойы XIX ғасырдың аяғында Батыс Қазақстан облысы бұрынғы Фурманов және Қазталов ауданының жерінде, Еділ өзені бойын қоныстанған қазақтардың табиғи іріктеу және өзіндік селекциясы нәтижесінде шығарылған. Жалпы, «еділ бойының қойы» деген сөз тіркестерінен гөрі, «еділбай қойы», деп айтуға жеңіл, ыңғайлы болғасын атап кеткен.
Өзіндік биологиялық ерекшелігі
Мал мамандары бұл қойды сыртқы тұлғасының беріктігіне, кеудесінің кеңдігіне, төс сүйегінің шығыңқылығына, жалпы сүйегінің беріктігіне, төлдерінің тез жетілгіштігіне, табиғи қатаң қысқы жайылымға төзімділігіне қарай іріктеген.
Еділбай қойының еті дәмді, құнарлы болады. Әсіресе 4-5 айлық қозыларының еті мейлінше сіңімді келеді. Бұл қойлардың ет алу ерекшелігіне бұлшық еттерінің жақсы жетілуі, жоғарғы биологиялық және тамақтық құндылығы жатады. Олар тез жетілгіштік қасиетінің арқасында еркек тоқтыларды 12 айында сойған кезде ұшасындағы бұлшық ет-сүйек қатынасы сақа қойлардың көрсеткішіне сай келеді.
Академик Қ.Медеубеков еділбай қойын қаракөл қойы мен ақалтеке жылқысы сияқты селекциясы жетістігінің озық үлгісі деп санайды. Қазақ елі бұл тұқымды мақтаныш тұтады, сондықтан оны сақтап, санын арттыра беру қажет.
Дәрігер-диетологтер еділбай қойы етінің құрамында холестерин мөлшері басқа мал етіне қарағанда төмен екендігін айтады. Профессор П.Кияткин «Курдючные овцы и племенная работа с ними» атты еңбегінде: «Құйрықты қойлардың етінің романов, меринос және басқа солтүстікте өсірілетін қойлар сияқты сүйкімсіздеу, иісі мен дәмі болмайды; олардың еті шырынды, жағымды иісті, өте дәмді, тез қорытылады және жоғары қуатты болып келеді. Құйрықты қойлардың етін пісіргенде ағылшынның етті тұқымдарының еті сияқты сорпа көбіктенбейді, шөгінді қақ бермейді. Құйрық майының балқу температурасы меринос, ағылшын етті қойларының майына, әсіресе, ірі қара етінің майына қарағанда төмен келеді» деп жазған.
Еділбай қой тұқымының құйрық майын зерттеу нәтижесінде профессор П.Кияткиннің деректері бойынша бір жасар ісектің құйрық майының балқу температурасы 34 С0-ты, 2 жасарында – 36 тиісінше, 3 жастағысында 41-42 С0-ты құрайды, ал меринос қойларының құйымшақ майларында бұл көрсеткіштер ретіне сай – 43-45, 30-31 С0, сиыр майында – 51-36 С0.
Ал біз жүргізген еділбай қойының құйрық майын зерттеу нәтижелеріне келетін болсақ, Атырау облысы «Сүйіндік» шаруашылығында сойылған 4,5 айлық еркек қозыларының құйрық майының балқу және тоңазу температурасы 33,5 және 22,3 С0, йодтық саны 41,21-ді құрады. Бұл көрсеткіштер еділбай қозы құйрықтарының тағамдық құндылығының өте жоғары деңгейде екендігін көрсетеді.
1987 және 1990 жылдардағы Қазақ КСР ауыл шаруашылығы жетістіктері көрмесінің чемпиондары – №3547-3472 және 4206-3651 қошқар мен аналықтың салмақтары тиісінше 143 және 125 килоны, 1958 жылы Мәскеу қаласында көрсетілген қошқардың салмағы 167 килоны құрады. Еділбай қойлары дене тұлғасының ірілігі мен тірі салмақ көрсеткіштері бойынша тек гиссар қойларынан ғана сәл төмен деңгейде, ал жүн түсімі мен сапасы олардан едәуір жоғары. Ал еділбай қойының ауа райына бейімделгіштік қасиетін есептей отырып, еліміздің әртүрлі климаттық және азықтық жағдайларымен ерекшеленетін кең-байтақ даламыздың кез келген өңірінде алаңсыз бағуға болады.
Еділбай қойларының өте бағалы тұқымдық материалдық генетикалық көзі ретінде халық шаруашылығында үлкен маңызы бар. Бұл қой тұқымының қаны елімізде өсіріліп отырған барлық қылшық жүнді және жартылай қылшық жүнді құйрықты қойларды шығаруға, өнімділік-қасиеттерін жақсартуға кеңінен қолданылып келеді. Алынған қозылардың өміршеңдігі жоғары, табиғи-климаттық жағдайларға бейімделгіш келеді.
Әлемдегі қой шаруашылығында халықтың азық-түлікке деген сұраныстың өсуіне байланысты қой етін, әсіресе қозы етін өндіру жоғарылауда. Осыған сәйкес дүние жүзіндегі барлық мемлекетте ет бағытындағы қой шаруашылығын дамытудың ұлттық жоспары жасалып, іске асырылуда. Бұл саладағы өндірілетін бүкіл өнімнің жалпы құнының 80-90%-ы қой етінің үлесіне тиеді, сондықтан ет бағытындағы қой шаруашылығын өркендетуге көңіл аударылуы заңды. Себебі ішкі және сыртқы нарық кеңістігінде жоғары сұранысқа ие сапалы қой еті, әсіресе қозы етін көптеп өндіруге көңіл аударылып келеді. Қазіргі нарықтық жағдайда халық қандай қой тұқымын өсіру қажеттілігін өзі біледі. Бұрынғыдай нұсқау жасау жоқ. Тек оларға өсіріп отырған малдарының өнімділік сапасын арттыруға селекциялық-асылдандыру жұмыстарын жүргізуге көмек көрсету керек.
Сонымен бірге бұл қой тұқымдарынан кілем, кілемдік бұйымдар, киім және тұрмысқа қажетті заттар жасау үшін қылшық және түбіт аралас жүн, ішіктік, тондық тері шикізаттары өндіріледі. Ата-бабаларымыз оның күзгі терісінен тон, қысқы терісінен тұлып тігіп пайдаланған. Осыларды ескерсе, Үкімет елімізде қой шаруашылығын дамытуды кеңінен қолдауы қажет.
Қазірде еліміздегі таза тұқымды еділбай қойының нақты санын ешкім айта алмайды. Өткен ғасырдың 90-жылдарында елімізде 1 млн-ға жуық еділбай қойы бар деп көрсетіліп жүрді. Бұл санға қазақтың қылшық жүнді қойларының да кейбір отары кіріп кетуі мүмкін. Ал 2010 жылдары Қазақ қой шаруашылығы ҒЗИ ғалымдарының есебінше таза тұқымды еділбай қойының саны республика бойынша 200 мың бас шамасында болар деген болжам айтылды және олар Батыс Қазақстан, Атырау, Ақтөбе, Ақмола, және Алматы облыстарының шаруашылықтарында өсірілді. Ал өзге аймақтарда кейбір жекелеген шаруашылықтар болмаса, еділбай қойы кең таралмаған.
Республикалық статистика агенттігі мәліметіне қарасақ, мал басы және оның өнімдері жылма-жыл бірқалыпты өсіп келеді. Ал мамандық тұрғыдан қарасақ төрт түліктің даму қарқыны мен олардың өнімділігі нақты мүмкіндіктерге сәйкес емес.
Бүгінгі таңда елімізде еділбай қойын өсіріп-жетілдірумен айналысатын бірнеше асыл тұқымдық мал зауыттары мен тұқымдық мал шаруашылықтары бар. Оларда еділбай тұқымы қойларын жетілдіру және селекциялау, асылдандыру жұмыстарды, қазақ қой шаруашылығы ғылыми зерттеу институты ғалымдарының ғылыми жетекшілігімен 2019 жылға дейін жүргізіп келді. Соның нәтижесінде, Батыс Қазақстан облысының «Бірлік» тұқымдық мал зауытында, Атырау облысының «Сүйіндік» тұқымдық мал зауытында, Мақаш атындағы және Құрманғазы атындағы тұқымдық мал зауыттарында еділбай типтес «Аққарабас» қой тұқымын шығарудың селекциялық жұмыстары жүргізіліп келеді. Бұл шаруашылықтардың басты міндеті – республиканың өзге өңірлерінде осы тазақанды еділбай қойының төлін сатып, оның өсірілуіне ықпал жасау.
Еділбай қойын еліміздің әртүрлі климаттық және азықтық жағдайларымен ерекшеленетін барлық аумағында өсіруге болады. Жалпы, құйрықты қойлар еліміздің құрғақ дала, шөл мен шөлейтті аймақтардың табиғи жайылым жағдайларына тамаша бейімделген, тез өсіп жетілгіш және сирек шөп қорын жақсы да тиімді пайдаланып, тез оңалады.
Өсімтал тұқымды сапаландыру жолы
Әйтсе де, еділбай қойына қатысты әлі де атқаратын шаруа баршылық. Мәселен, біз оның бойынан бұдан 40-50 жыл бұрынғы еттілік пен салмақтылықты көре алмай келеміз. Еділбай қойын өсіруге ұмтылыс та, ықылас та бар, тек олардың өнімділігін, тұқымдық қасиеттерін жоғарылатуға дұрыс көңіл бөлінбей келе жатыр. Ал қазіргі мал өсірумен айналысатын шаруашылық құрылымдардың көпшілігінде зоотехник маманының жоқтығынан, зоотехникалық жұмыстар нақты жүргізілмеу салдарынан малдың тұқымның нәсілдік мүмкіндіктері дұрыс пайдаланылмайды. Шаруашылықтарда селекциялық асылдандыру жұмыстарын жүзеге асыра алатын, малдың тұқымдық сапасы мен қасиеттерін ажырата білетін мал мамандары аса қажет. Себебі «іс тетігін кадр шешеді» деген қағида қай заман болса да өз күшінде қалады, оны өмірдің өзі дәлелдеген.
Еділбай қойы тұқымын жақсарту жолдары мынандай мақсаты нәтижелер жүргізуге байланысты:
- малдың конституциялық беріктігін сақтап, жетілдіре түсу, тұқымның тірілей салмағы, өміршеңдігі мен өнімділігін жақсартады;
- шаруашылық құрылымдарда қой малының тұқымын, сапасын ажырата алатын, мақсатты селекциялық-асылдандыру жұмыстарын сауатты түрде жүргізе білетін мамандармен қамтамасыз ету;
- еділбай қойының тірілей салмағы мен кейіптерін онан әрі арттыру, бұл арада ұрғашы тоқтылар туылған жылы шағылысқа жібермеу, еркек қозыларды 4,0-4,5 жасында отардан бөлек бағу немесе тарттырып жіберу;
- тұқымның құрылымдық жүйесінің мүмкіндіктерін өз мәнінде пайдалану, ол үшін белгілі бір өнімділік бағытында шығарылған тұқымдық сүле, не желі малдарын пайдалану, олар қатардағы малдарды пайдаланғанмен салыстырғанда 2-3 есе жылдам нәтиже беретіндігі анық;
- асыл тұқымды еділбай қойын өсіретін шаруа қожалықтарында әртүрлі тұқым аталықтарын пайдалану, яғни мал басының азып-тозуын болдырмау;
- жалпы еліміздегі қой малының тұқымдық құрамын анықтау үшін экспедициялық зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру, оған саладағы тәжірибелі мамандар, ғылыми зерттеу институттарының білікті ғалымдары қатыстырылуы қажет;
- тұқымдық мал шаруашылықтарында қай тұқым малы өсірілуде, өнімділік деңгейінің асыл тұқымдық мал талаптарына сәйкестігіне және селекциялық асылдандыру жұмыстарының деңгейін аттестаттау;
- республикадағы қой шаруашылығы ғылыми зерттеу институтының жұмысын жандандырып, шаруашылықтарда мал тұқымдарымен селекциялық жұмыстарды жүргізу және мал өсіру мен асылдандыру жөніндегі ұсыныстарын негізге алу.
Еділбайдың ертеңі қандай?
Өзге мал тұқымы құрып кетсе қайта жандандыруға болар, ал тазақанды еділбай қойы жойылса, ол ешқашанда қалпына келмейді. Біздің міндетіміз – ғасырлар бойы бабаларымыздан мирас болып келе жатқан еділбай қойын сол күйінде келер ұрпаққа жеткізу. Халқымызбен бірге жасасып келе жатқан бұл қой тұқымына кызығушылық танытып отырған шет мемлекеттер жеткілікті. Олардың осы тілектеріне сай тұқыммал зауыттары қаражаттың тапшылығынан ұрғашы мал тұқымын сатуда. Келешекте олар бұл малды өсіріп, еділбай қойы біздің төл қойымыз деуі де кәдік. Халық селекциясы нәтижесінде дүниеге келген малымыздың статусын заңды түрде иемденіп, ұлт құндылығына айналған төл малымыздан айырылып қалуымыз әбден ықтимал. Ал біздің келешек ұрпақ еділбай қойы қазақ халқының төл малы екендігін дәлелдей алмайтыны анық. Сондықтан еділбай қойын қазақ халқының, оның ішінде ауылдағы ағайынның ұлттық байлығы ретінде бағалап әрі еліміздің бүкіләлемдік сауда ұйымындағы бәсекеге қабілеттілігін ескере отырып «Ұлттық қой тұқымы» деген мәртебе берілсе. Оны Үкіметтің өз қамқорлығына алғаны да жөн болар еді. Кім біледі, бүгінгі алмағайып заманда өмір қажеттілігіне байланысты, малдың жаңа тұқымын шығару туындай қалса, тазақанды еділбай қойының бойындағы асыл қасиеттерін жаңа қой тұқымына беруге жүгінетінімізге ешкім күмән келтірмейді. Сондықтан асыл тұқымды шаруашылықта еділбай қойымен жүргізілетін ғылыми зерттеу жұмыстарының ауқымын кеңейтіп, жаңа инновациялық әдістер мен озық тәжірибелерді қолдану қажет. Сондай-ақ Ауыл шаруашылығы министрлігі еділбай қойына қатысты селекциялық-асылдандыру жұмыстарына арнайы жеке ғылыми жоба (бағдарлама) қабылдап, оны қаржыландырса және оны үйлестіруді Қазақтың қой шаруашылығы ғылымының қара шаңырағы ғылыми зерттеу институтына жүктесе, нұр үстіне нұр болар еді.
Қорыта айтқанда, бүгінде еділбай қойына деген сұраныстың күрт өсуіне байланысты осы тұқымды одан әрі жетілдіруді нарық талаптарына сәйкес жүргізуге тиіспіз. Ал бұл жұмыстардың жемісті болуы – селекциялық және асылдандыру ғылыми негізде жүзеге асыру деңгейіне тығыз байланысты.
Қандай қоғам орнатсақ та осынау байтақ елімізге өрісті сала, өсімтал түлік керек. «Қойға жаны ашымағанның қоғамға жаны ашымайды» деген екен кезінде «малшылардың маршалы» мойынқұмдық екі мәрте Социалистік Еңбек Ері Жазылбек Қуанышбаев.
Салаға қамқорлық керек. Атадан қалған асылды ардақтайтын уақыт жетті.
Қосыбек ЫРЗАҒАЛИЕВ,
ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы
Атырау облысы