Сурет ішіндегі шежіре

Әлемді таңдай қақтырған сұңғыла суреткер Әбілхан Қас­теевтің соңғы кескіндемелік ж­ұмы­сының бірі – «Қапшағай су электр стан­циясы» (СЭС) картинасы. 1972 жылы жазылған туынды сол дәуір­дегі қазақ даласында орын алған келелі оқиғадан сыр тартады. Байтақ Жетісудың табиғи байлығын технологияның тілін тапқан адамдар ұлттың игілігіне жаратуға бел байлайды. Еліміздің энергетикалық жүйесіндегі м­а­ңыз­ды бұл нысан өз жұмысын 1970 жылы бірінші гидроагрегаты қозғалысқа келтіріліп, же­ліге қосылғаннан кейін бас­тады. Бұрынғы Қапшағай, бүгінгі Қо­наев қаласын электр жарығы­мен қамтамасыз етіп қана қоймай, маңайдағы ауыл-аймақты жарық сыйлаған станса ел үшін ерекше дүние болды. Мұны ұлы су­ретші көңіл сүзгісінен өткізіп, шығар­ма­шылығының бір нысанына айналдырды.

Бұл туындыдан сол уақытқа дейін адам баласының аяғы жетпеген биік таулардағы жоғары вольтты электр сымдарының ор­на­ғанын көреміз. Бірінші план­да анық әрі нақты түрде Қап­ша­ғай су электр стансасының жоғарыдан қараған көрінісі суреттелген. «Қапшағай су электр станциясы» картинасында Іле өзенінің таза мөлдір су беті, жаңадан құры­лып жатқан бөгендер, жартас шет­теріндегі заманауи құрылыстар, аспан­дағы тікұшақ та көзге түседі.

Картинаның жоғарғы бөлігі нәзік болса, төменгі бөлігі техника мен электр сымдары арқылы ауырлықты сезіндіреді. Суретші тіпті жартастардың табиғи күрең түстерін жеткізе білген. Қастеев өмірінің соңғы жылындағы бұл туындысы арқылы халық өмірінің қуанышты және гүлденген сәттері басталғандығын айтып, өзі куә болған кеңестік Қазақстанның тарихына нүкте қойып кеткендей. Мұндай тақырыпқа бұрын-соңды бойламаған автордың шығармасы расымен суреткерге жат секілді көрінеді. Туындының қызығы да сонда.

Тарихқа көз салсақ, 1942 жылы тұңғыш рет Іле өзенінде су стан­сасын салу идеясын көтерілді. Бұл нағыз Екінші дүниежүзілік соғыстың қызып жатқан кезі еді. Бастаманы Республика Ғылым академиясының президенті, академик Шапық Шөкин «Іле бойындағы Қапшағай СЭС-інің техникалық-экономикалық көрсеткіштері» атты кітабында негіздеп берді. Қапшағай СЭС-інің жобасын С.Я.Жук атындағы «Гидропроект» бүкілодақтық жобалау-зерттеу институтының Қазақ филиалы 1959 жылы жасап, ол жоба 1961-1964 жылдары қайта пысықталды. 1965 жылы болашақ нысанның дирекциясы құрылды. Көп ұзамай СЭС-тің құрылысы басталды. Бұл елеулі құбылыс Қазақ КСР Жоғары кеңесінде депутат болып қызмет еткен суретшінің санасына үлкен сілкініс әкелсе керек. Тіпті біз ұсынған картинаны арнайы тапсырыспен жазуы да мүмкін.

Жобалық қуаты 434 МВтты құрайтын СЭС пайдалануға тапсырылғаннан бері тұтыну­шылар қажеті үшін шамамен 53,756 млрд кВт/сағат, яғни орташа есеппен жылына 1,1 млн кВт/сағат электр энергиясын өндірді. Ал су аса мол болған 2010 жылы станса 1,78 млрд кВт/сағат электр энергиясын шығарды. Осы жылдар ішінде СЭС турбиналары арқылы 673 текше километрден астам су өткізілген. Қазір де бел­сенді жұмыс істеп тұр. Бір ға­жабы, бәрі де сол суреткер жаз­ған картинадағыдай.

Біз бұл тақырыпқа неге тоқ­талып отырмыз. Әбілхан Қас­­теев суретші ретінде өз хал­қы­мен бірге өсті. Шындықты си­паттаудағы талант ерекшелігі сол өсуден шешімін тапты. Оның өмір шындығын шын мағы­насында суреттей білуі, оқи­ғаны, табиғатты документтік дәлдікпен көрсете білу қасиеті су­ретші шығармаларының негізгі ерекшелігі. Зерттеуші ғалымдар қа­зақ халқының тарихын кі­тап ретінде жазып қалдырса, Ә.Қастеев халқымыздың еңбек өмірін, тың жерлерді игеруден бастап, бүгіне дейінгі тарихын айнадан көрсеткендей қылқаламымен айқын бейнелеп берді. Отанын, халқын жанындай сүйетін патриот суретшінің сарқылмайтын сан-салалы тақырыбы – кеңестік Қазақстанның өміріне арналған жылнама іспетті. Мұны автордың еңбегін зерттеушілер де мойындайды.

Бүгінде суретшінің танымал туындылары еліміздегі ірі мұра­жайларда ғана емес, шека­раның арғы бетіндегі Ресей, Украина, Қырғызстанда да ор­налас­қан. Одан бөлек алыс және жақын шетелдерде жеке жи­нақ­тары сақтаулы. Соңынан қалған мұрасын ұлық­тап жүрген жас сурет­шілер де жетерлік. Біз де байырғы қазақ­тың тыныс-тір­ші­лі­гін сағынғанда Қас­теевті іздей­міз.