Зерттеу университеті: Жаңа мәртебе ғылымды дамыта ма?

Ғылым академиясының 75 жыл­­дығына арналған басқосуда Мем­лекет басшысы Қасым-Жомарт То­қаев зерттеу университеттерін қа­лып­тастыруға мүмкіндік беретін жүйе Батыс елдерінде жемісті жұмыс істеп тұрғанын айтқан еді. «Тәжірибе көрсеткендей, отандық ғылыми зерт­теулердің көпшілігі біздің ірі жоға­ры оқу орындарында жүргізіледі. Сондықтан зерттеу университеттері шеңберінде мемлекеттік ғылыми зерттеу институттарды шоғырландыру мәсе­лесін қарастыруды ұсынамын. Жоғары оқу орындарының бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін 20 жоғары оқу орнының базасында академиялық артықшылық орталықтары іске қосыла­ды. Оның қызметі өңірлерді қажетті кадр­лармен қамтамасыз етуге, заманауи оқу және ғылыми зертханалар құруға бағытталған. Алайда, тұтастай алғанда, сұранысқа ие технологияларды ала отырып, ғылыми әзірлемелерді коммерцияландыру үшін инфрақұрылымды дамыту жағдайы әлі де төмен деңгейде қалып отыр. Батыс елдеріндегі университеттерде әртүрлі инновациялық стартаптар мен технологиялық компаниялары бар технопарктер жұмыс істейді. Білім беру жүйесін жекелеген ғылыми орталықтармен және тех­но­парктермен олардың әлеуетіне қа­рай шоғырландыру күшті зерттеу уни­вер­ситеттерін қалыптастыруға мүм­кін­дік береді», деген болатын Президент.

Ғылымның осы мақсат-міндеті көп ұзамай еліміздегі көшбасшысы жоғары оқу орындарына зерттеу университеті мәртебесін беруге ұласты. Бұл ретте біз жоғары білім саласының басшысынан докторантына дейінгі сарапшылардан пікір сұраған едік. 

 

– «Зерттеу университеті» ұғымның мән-мағынасы неде?

 

Қанат ТІРЕУОВ,

С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық зерттеу

университетінің басқарма төрағасы-ректоры, ҰҒА академигі:

– Баршамызға белгілі, әлемдік білім мен ғылым кеңістігінде зерттеу университеттерін құру тәжірибесі ежелден бар. Зерттеу университеті дегеніміз – оқу ордасында білім мен ғылымды біріктіру, біздің жағдайда «зертха­на-аудитория-егістік» қағидатымен жұ­мыс істеу, сапалы білімді өндіріспен ұштастыру, осы арқылы университет әлеуетін көтеру.

 

 

Азат СЕЙІТХАН,

PhD, қауымдастырылған профессор,

Қ.Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық зерттеу университеті инженерлік бейінді зертхана жетекшісі:

– Зерттеу университеті – іргелі ғы­лымнан қолданбалы ғылымға, өндіріске дейін ғалымдар мен жалпы кадрларды даярлайтын, зерттеу технологияларын жасап шығаратын үлкен орталық. Жоғары оқу орында­рын­да зерттеу жұмыстарының жүйелі жүр­гізілуі жастар­ды ғы­лымға тартуға мүмкіндік бере­ді. Ма­гистранттар, докторанттар бос уақы­тында ғылыми зерттеу ор­талық­тарында жұмыс істеп, өздерінің ойын іске асырып, өндіріске енгізіп, инвесторлар­ға таныстырып, стартап компаниялар құра алады. Сондықтан зерттеу университетін ғылыми идеяларды жүзеге асыратын ауқымды кешен деп атауға болады.

 

 

Ләззат МЫРЗАШҚЫЗЫ,

Түркияның Кайсери қаласындағы Erciyes зерттеу университетінің

докторанты:

– Менің ұғымымда зерттеу универ­ситеті дегеніміз – тәжірибе алаңы, ғылы­ми идеяларды жүзеге асыру орталы­­ғы. Мәселен, мен оқитын универси­тет­те әлемдік зерт­теу жұмыстар, жаңа­­дан шыққан кітап­тар бірден түрік тіліне аударылып, жас ғалымдарға ұсынылады. Біздің елде мұндай кітаптар кеш же­теді. Зерттеу университеті дегеніміз – ізденушілерге барлық жағдай туғызу және зерттейтін әлем ғылымымен ұш­тастыру.

 

 

Аманжол ДОСЖАНҰЛЫ,

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық зерттеу университетінің

докторанты:

– Зерттеу университеті – жоғары оқу орнын­дағы студенттер мен оқытушылық құ­рамның елге, адамзатқа маңызды ғылыми жобалармен айналысуы, өзекті тақырыптарды зерттеуі. Ал ол – ғылым, білім интеграция­сы көрініс тапқан, соның нәтижесінде университеттердің өндіріспен, ғылыми орталықпен бірлесе әр салаға ғылым мамандарын даяр­лау арқылы жүзеге асады.

 

– Университеттеріңіздің ғылым деңгейі туралы айтсаңыздар?

 

Қанат ТІРЕУОВ:

– С.Сейфуллин атын­да­ғы Қазақ агротехникалық зерттеу уни­верситеті гранттық және бағдарла­малық-мақсатты қаржыландыру аясын­да кейінгі үш жылда 12 ғылыми-тех­никалық бағдарлама мен 68 ғылыми-техникалық жобаны табысты жүзеге асырды. Қаржыландыру көлемі 15 млн долларға жетті. Бұл сандар біраз жайттан хабар береді.

 

Азат СЕЙІТХАН:

– Университет ғалымдары магис­тратура мен докторантурадағы жас зерттеушілерді өз қатарына қосып, шетелдік университеттермен, ғылыми зерттеу институттарымен белсенді жұмыстар атқарады. Біраз жаңалық ашып, тіпті кейбірі шетелдік жобаларға қатысып, оны коммерцияландырып, өндіріске енгізіп жатыр. Осының нәтижесінде шетелдік Scopus, Web of science секілді базаларда ғылыми мақалалардың рейтингі өсті.

 

Ләззат МЫРЗАШҚЫЗЫ:

– Мен оқып жатқан университетте қағазбастылық жоқ. Біздің елде университет оқытушылары есеп тапсырумен күні өтеді. Уақы­тын, ақшасын шығын етіп оқып жүрген студенттерге обал-ақ. Түркиядағы ғылым нәтиже мен шынайылыққа бағытталған.

 

Аманжол ДОСЖАНҰЛЫ:

– Ғылым жолында оқытушылар сөзсіз зерттеу жүргізеді, ғылыми жобаларға қатысады. Себебі Scopus базасындағы ғылыми журнал­дар өн бойында тақы­рыптың өзекті­лігі, жаңалығы, зерттеу нәтижелері көрсетілмеген мақаланы баспайды. Бола­шақ ғалымдарға, яғни магистрант­тар мен докторанттарға сабақ беріп жүрген маманға ғылым жөнінде қойылатын талап та жоғары.

 

– Сіздің университетте ғылымның қай саласы жақсы дамыған? Қандай ғылыми жаңалықтарды айрықша атар едіңіз?

 

Қанат ТІРЕУОВ:

– С.Сейфуллин атындағы Қазақ агро­техникалық зерттеу университеті еншілес ұйымдарымен бірге өсімдік және мал шаруашылығы өнімдерін өндіруден бастап, оларды өңдеу, технологиялық үдерістерді механикаландыру мен авто­маттандыруға дейінгі агроөнеркәсіп кешенін дамытудың барлық маңызды бағыты бойынша ауқымды ғылыми зерттеулерді қолға алып отыр. Бұл зерттеулер цифрландырудың, геоақпараттық жүйелер мен технологиялардың зама­науи тәсілдері арқылы жүргізіледі. «Ақыл­ды ауыл шаруашылығы» бағыты қар­қын­ды дамып жатыр. Дәнді дақылдар селек­циясы саласында кейінгі үш жыл ішінде астықтың 23 жаңа сұрпы әзір­ленді.

 

Азат СЕЙІТХАН:

– Қ.Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық зерттеу университетіндегі инженерлік бейінді зертханада 30-ға жуық жас ғалым жұмыс істейді. Олар­­дың арасында докторлық диссер­тациясын енді ғана қорғағандар да, докторанттар да, магистранттар мен бака­лаврлар да бар. Гранттық, ком­мерцияландырған гранттармен бірге Horizon Europe бағдарламасы бойынша биыл бір жобаны ұттық. Бәрінен бұрын университеттегі ғылыми орта құрудың жүйесін қалыптастыруға күш салып жүрміз.

 

Ләззат МЫРЗАШҚЫЗЫ:

– Мен оқып жүрген университетте дін психологиясы, дін социологиясы, тіл психологиясы сынды бағыттар жақсы дамы­ған. Өйт­кені ұстаздарымыз Ұлы­бри­тания, АҚШ-та білім алса да, өз елі­нің діни психологиялық, әлеу­меттік жағ­дай­ларын жақсы зерттеген. Сондықтан шығар, Түркияда 80 млн халық бола тұра діни, әлеуметтік, психо­ло­гиялық жағдай тұрақты. Өйткені олар алдын ала қоғамдық, әлеуметтік зерттеу жұмыс­тарын дер кезінде жүргізіп, қорытынды шығарып отырады. Қазір ғылыми жаңалық ашудан бұрын осыған дейінгі бар ғылымды халыққа тең үлестіру, елдің бірлігін сақтап, берекесін арттыру тұрғысынан Түркияның өнегесі ерекше.

 

Аманжол ДОСЖАНҰЛЫ:

– Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық зерттеу университетінде ғылымның барлық саласында даму бар. Соның ішінде өз салама қатысты айтсам, философия кафедрасы шетелдік фило­софтардың, ғалым­дардың кітаптарын қазақ тіліне аударды. Бұл да – ғылыми жұмыс. Себебі мұнда ғылыми терминологиямен жұ­мыс істейді, ғылы­ми ұғымдарды, түсі­ніктерді қалып­тастырумен айналысады. Бұған дейін мен «Қазақ философиясының бес томдығын» шығаруға, Абайдың эти­калық көзқарастарына байланысты зерттеу жұмысына қатыстым.

 

– Университеттегі оқытушылық жұмыстан тыс ғылыммен айналысуға уақыт табыла ма?

 

Қанат ТІРЕУОВ:

– Әрине, табылады. Бүгінде оқыту­шылардың жүктемелерін жоспарлау талабына сәйкес, жұмыс уақытының жартысынан көбін ғылыми зерттеу жұмыстарына арнайды. Сондықтан оқы­тушылардың ғылыми зерттеу жұмы­сымен айналысуына мүмкіндік мол.

 

Азат СЕЙІТХАН:

– Жоғары оқу орнындағы оқытушы­лық жұмыспен, көп жүктемемен жүріп ғылымға көп уақыт табылады деу қиын. Десе де біздегі профессор, оқытушылар ғылыммен айналысады, гранттық қар­жыландыруларға белсене қатысады, халықаралық базалардағы индекстелген ғылыми журналдарда көптеп мақала жариялап жүр. Ғылымға уақытты көбірек бөлудің бір жолын марокколық әріптестерден білдік. Мароккода 7 жыл бойы ғылымда, университетте жұмыс істе­ген адамды 1 жылға жалақысы сақ­тала­­тын шығармашылық демалысқа жібе­реді. Осыны біз де ойластырсақ дейміз.

 

Ләззат МЫРЗАШҚЫЗЫ:

– Әрине, университеттің ішінде ғылымға уақыт табылады. Білім алушылар өте еркін. Оқу орны маңайында кітап ұстап білім қуған жастар көп жүреді. Әр факультеттің өз кітапханасы бар.

Аманжол ДОСЖАНҰЛЫ:

– Университет оқытушыларының сабақ жүктемесі, есебі көп екені рас. Сол себепті ғылыми ізденіске уақыт азы­рақ қалады. Соған қарамастан ғылым­мен айналысады, өйткені алдында отыр­ған студенттерге күнделікті жаңа дүние, жаңаша көзқарас айтып, тосын сұрақтарына дайын болу керек. Ізде­нуге, жаңа әде­биеттерді қарауға, көп оқуға тура келеді.

 

– Унииверситетте ғылымды дамы­туға не кедергі? Сіз байқаған кедер­гілерді жоюдың жолдары қандай?

 

Қанат ТІРЕУОВ:

– Ең басты кедергі – ғылымға бөлінетін қаражаттың аздығы. Біздің­ше, аграрлық ғылымды қаржыландыру көлемі агро­өнеркәсіптік кешен са­ласындағы ішкі жалпы өнім көлемі­нің 1 пайызына жеткізілуге тиіс. Екінші мәселе – оқу орны қызметінің шығындарына қара­жат­тың қарас­тырылмауы. Ғылыми инфра­құрылымға жұмсалатын шығындарды, оның ішінде коммуналдық төлемдер, салықтар мен ғылыми қондырғылардың амортизациясы, алдыңғы қатарлы ғалым­дардың және зертханалар мен орта­лықтарға қызмет көрсететін персо­нал­дардың еңбекақысын жабатын мөл­шер­де университтерге арналған база­­лық қар­жыландыруды енгізу – мә­се­ленің шешімі болмақ. Тағы бір түйт­кіл, ғы­лыми техникалық бағдарла­малар­ды бірлесіп орындаушылармен арада келі­сімшарттарды бекіту кезінде ғылы­ми-зерттеу мекемелеріне қосымша құн салығы салынады. Мұны жою үшін Салық кодексінің 394-бабына ғылы­ми ұйымдарды салықтан босататуды қарастыратын толықтыру енгізу қажет.

 

Азат СЕЙІТХАН:

– Жоғарыда айтқан жүктеменің көптігі біршама кедергісін келтіреді. Бұған қоса университеттердегі ғылыми зертханалардың базасы ескі. Зерттеулер нәтижелі болу үшін зертхананың заманауи жабдықтармен үнемі жаңар­тылып отыруы маңызды. Бұл мәселе жоғары оқу орындарына келетін екі қаржы көзі арқылы шешімін таба алады. Оның бірі – грант құнының артуы, екіншісі – ғылыми жобаларды қаржыландыруға бағытталған конкурстардың көбеюі.

 

Ләззат МЫРЗАШҚЫЗЫ:

– Өзім оқып жүрген университеттің көлемі – тұтас қалашық. Түркияның бай-бағландары үздіксіз ғылымды қаржыландырып, қолдау көрсетіп отырады. Мұндағы сапалы әрі ыңғайлы оқу жүйесіне кейінгі жылдары әлемнің әр қиырынан студенттер өте көп келіп жатыр.

 

Аманжол ДОСЖАНҰЛЫ:

– Университеттегі ғылыми зерт­теу орталықтарының жұмысын күшейту маңыз­ды. Тағы бір мәселе, университет ғалымдары ұлттық сипаттағы ғылыми жобаларды ұсынса, оны комиссиядағы шетелдік ғалымдар маңызын түсінбе­гендіктен өткізбей жатады. Біздің мемлекетке, ұлтқа, ішкі саяса­тымызға қажетті дүниелер шетелдік сарапшыларға түсініксіз болуы мүм­кін. Сондықтан ұлттық жоба­ларға жанашырлық қажет, сарапшылар­ды ұлттық ерекшелігін ескеріп тағайын­даған жөн. Докторлық қорғаған кезде және ғылыми атақ талаптарында Scopus-қа мақала жариялауды қайта қараған абзал.