Тұрғын үй бағдарламасының тиімдісі қайсы?

Дәулет Мұқаев:

– Қарап отырсақ, ел-жұрттың тиімді шарт­тармен баспана алуына бағыт көр­се­тіп, қаржылық сауат жөнінде айтып жүргеніме 5 жылға жуықтапты. Меніңше, ипотекаға үй алуды көздегендерге «Отбасы банктің» пайыздық мөлшерлемелері тиімді болып тұр. Бірақ ол банктің шарттары бойынша салымшы 50% ақшасын 3 жылдан аса мерзімде жинауы керек. Сонда ғана табыс көзін растамай, 5% үй алуға мүмкіндік бар. Мысалы, «Отбасы банк» арқылы 15 млн теңгеге үй алуды жос­парлап, пәтердің жарты ақшасын жиып, бағалау көрсеткішін 16-дан асырған кезде үстіндегі төлемі шамамен 1 млн 200 мың теңгенің шамасында болады. Негізі үй алар кезде үстіндегі төлемін бірге-бір қосатын екінші деңгейлі банктер бар. Осымен салыстырсақ, «Отбасы банктің» шарттары әлдеқайда тиімдірек. Алайда көздеген үйінің 50% ақшасын жинауға кез келген салымшының шыдамы жете бермейтіні бар.

Үй кезегіне тұрған азаматтардың «Ша­ңырақ», «Бақытты отбасы» сынды бағдарламалар арқылы 10% бастапқы жар­намен үй алуға мүмкіндігі бар. Салыс­тыр­малы түрде есептесек, осы бағдар­ла­малар арқылы жылына небәрі 6-7 мыңдай ғана пәтер беріледі. Біздіңше бұл – өте аз. Себебі үй кезегінде тұрған аза­маттар саны 600 мыңнан асады. Қайта қазір цифрландырудың арқасында кезекте тұрғандардың қатары кеміп, 420 мыңға азайды. Бұл қалай болды десеңіздер айта­йын, кезекте тұрғандардың ішінде кезегін күтпей-ақ үй алып қойған отбасылар бар. Қайтыс болғандармен қоса мемлекеттік қызметкер ретінде жұмысқа орналасқанда үй кезегіне тұрып, кейін түрлі себеппен басқа салаға ауысқандар кездеседі. Қош, енді қазір 420 мың адам үй кезегінде тұрса, мемлекет қарастырып отырған ипотекалық бағдарламамен жылына 6-7 мың ғана үй берілетінін айттық.

Өкініштісі, қазір жастарға арналған бірде-бір арнайы бағдарлама жоқ. Бұл мәселені Парламентке келгелі шама-шарқымша қаузап жүрміз. Үйлі болуды армандаған жастарға, жас отбасыларға басымдық беру керегін айтып жатырмыз. Өйткені жастарға тұрғын үйдің 50% ақы­сын жинау қиынның-қиыны. Қуаныш­қа орай, келер жылы көктемнен «9-20-25» бағ­дарламасы іске асқалы жатыр. Осы бағ­дар­ламада ипотеканың пайыздық мөл­шерлемесі бастапқыда 9%-дан басталады. Кейін бағалау көрсеткішінің деңгейіне байланысты 5%, 4,5%-ға дейін төмендеуі мүмкін. Мұнда бастапқы жарна 20% болады. Жастарға, жас отбасыларға басымдық беріледі. Парламентте осы мәселені жарты жылға жуық ескерткеннен кейін барып, Үкімет пен «Отбасы банк­тің» басшылығы назар аударғанын көріп отырмыз.

Бірнеше жылдан бері осы бағытта ха­лыққа кеңес беріп жүргенімізбен, үй аларда аһ ұрып қалмас үшін қандай шарт­тарға мән беру керек деген сұраққа келгенде толғанатын болдық. Себебі өзім де құрылыс компаниясына ақша салып, енді үйді күтіп жүргеніме жылдан асып барады. Сөз жоқ, құрылыс қарқынды бас­талды. Күмән, күдік болмады. Кейін барып құрылыс баяулады. Болмаса, құ­жаттары дұрыс, ең сенімді деген белді компанияға ақша салғанбыз. Олар осы күнге дейін көптеген үйді уақтылы тап­сыр­ған. Пайдалануға берген үйлерді сана­маласақ, санынан жаңылатын шығар­мыз. Әзірге осылай, қаржы салған үйдің құрылысы бір тоқтап, бір жалғасып, жылдан асып барады. Үйдің кілті әлі қолға тимеді. Алматы қаласында да осындай келеңсіздік кездеседі. Біз өзіміз халыққа құрылысы енді басталған үйлерге ақша аудармас бұрын «Қазақстан тұрғын үй компаниясы» АҚ кепілдік бергенін растайтын құжатты қарауды ұсынамыз. Бірақ оған қарамастан құрылысы кеш аяқталатын тұрғын үйлер жетіп артылады. Мысалы, Астана қаласындағы «Бағыстан» тұрғын үй кешенінің құжаттары дұп-дұрыс болса да, үлескерлер пәтер кілтін мерзімінен 2 жыл кешігіп алып жатыр. Ұққанымыз, құрылысы жүріп жатқан үйден пәтер алу­ды ойластырғандар қалай дегенде де тәуекелге барады. Бірінші кезекте олар құрылыс компаниясының тарихымен танысып, зерттеуі керек. Адал компанияларды анықтау өте қиын болып тұр. Мына үйден пәтер алған дұрыс деп жүз пайыз кепілдік бере алмайсың. Сондықтан әркім өз жағдайына қарап, ойланып, жуықта үйге кіруді ойласа, екінші нарықтан үй қара­ғаны абзалырақ деп ойлаймын.

Егер мен тағы үй алуды ойласам, онда «Отбасы банк» арқылы үш жылда үй құ­нының 50 пайызын жинап, табыс көзін растамай, бірден 5 пайызбен 6 жылға бөліп төлеуге алған болар едім. Сол кезде үстіне қосып төлейтін ақшам да азырақ шығады.

Баспаналы болуды армандап жүр­ген­дер үшін бастапқы жарна төмендесе, нұр үстіне нұр болады. Біз «7-20-25» бағдарламасының лимитін алып тастау керегін айтып жатырмыз. Әзірге бұл қадамымыз нәтижесіз болып тұр. Бәлкім, келер жылы өзгеріс болып қалатын шығар. Үміт­тенеміз әрине. Ол бағдарламаны са­ғыз­ша созбай, бөлінген ақшаны бірден аударып, бағдарламаның өзін 2025 жыл­ға дейін созу керек пе еді деген ой келе­ді. Білсеңіздер, «7-20-25» бағдарламасы «Отба­сы банкте» жоқ, ол екінші деңгейлі банк­тер арқылы беріледі. Алайда сол банк­­терге берілген лимит минуттың ішін­де түгесіледі.

Жастарға арналған жалдамалы пә­тер­лер 2019 жылдан бастап Алматы, Астана, Шымкент қалаларында беріле бас­­таған еді. Бастапқыда 300 пәтер бе­рілсе, кейін 1000 пәтерге дейін жетті. Сол кездің өзінде жастардың үй алуға 50 пайыз ақша жинайтындай мүмкіндігі бола қоймады. Өйткені олардың үйге көш­кен кезі пандемияға тұспа-тұс келді. Қымбатшылық қыса бастады. Ал сол 2019 жылдан беріге дейін үйдің бағалары екі есеге дейін өскен. Әсіресе Астана, Алматы, Шымкент қалаларында қатты байқалды. Әрине, жастарға ақша жинау қиын. Жалақы аз. Енді арасында 300 мың теңгедей жалақы алатындар кездеседі ғой, бірақ барлығының табысы мұндай емес. Тіпті 300 мың теңге жалақы алған күн­нің өзінде жинау өте қиын. Халық жа­ла­қының 55 пайызын азық-түлікке жұмсайды. Күнделікті жүріп-тұрғаның, киім-кешек, балалардың қажеттілігі, бала­бақ­ша шығыны тағы бар. Сонда ақшаны қалай жинауға болады? Қорыта келе айтпағым, жастарға 10 пайыздық ипотекамен әрі қарай да өздерінің үйлерін алуға мүмкіндік жасауы керек. Олар тегін сұрап отырған жоқ. Олар да ипотекаға үй алып, жалдамалы пәтерге емес, өз үйіне ақша салып отыруды қалайды.

Данагүл Түсіпова:

– Ипотекалық несие ұзақ мерзімге бе­рі­летін болған соң, оның пайыздық мөл­шерлемесі барынша халыққа тиімді болғаны дұрыс. Салыстырмалы түрде алсақ, қазір «Отбасы банктің» пайыздық мөлшерлемелері тиімді саналады. Бүгінде банк салымшылары көбейіп, 2 млн 700 мыңнан асты. Біз үшін бұл – өте тәуір көрсеткіш. Банктің жұмысы тұрғын үй жинақтау жүйесіне негізделген. Яғни ипотекалық несие рәсімдеу үшін алдымен «Отбасы банктен» депозит ашып, ақша жинақтау қажет. Міндетті түрде алғашқы жарна болуға тиіс. Егер нақ «Отбасы банк» арқылы ипотека рәсімдеуді жоспарласаңыз, онда басқа емес, осы банк­тен депозит ашқан абзалырақ. Сонда ғана болашақта банктің тиімді шарттарымен ипотекалық несие алуға болады. Тарқатып айтар болсам, «Отбасы банкте» несиенің үш негізгі түрі қарастырылған. Біріншісі, тұрғын үй займы деп аталады. Тұрғын үй займына қол жеткізу үшін депозит ашылған мерзімнен бастап кем дегенде 3 жыл өтуге тиіс. Сосын депозитте үйдің жалпы құнының 50% жинақталуы шарт. Осыған қоса, депозитті бағалау көрсеткіші деген болады. Ол көрсеткішті ең төменгі шекке жеткізу керек. Бағалау көрсеткіші математикалық түрде формуламен есептеледі және ол көрсеткіш үшін «Отбасы банктен» берілетін 2% сыйақы бар. Егер де салымшы өзінің депозитіне қаражатты уақтылы немесе алдын ала жинақтаған болса, сәйкесінше бағалау көрсеткіші де жоғары болады. Айталық, салымшының шотында егер миллион теңге жатса, «Отбасы банктен» берілетін 2% сыйақы осы миллион теңгенің үстіне қосылады. Ал егер тұтынушы шотына 100 немесе 10 мың теңге салып қойып, біраз уақыт кідіріп, кейін қайта жинай бастаса, онда 2 пайыздық сыйақы шотта жатқан сомаға ғана қосылады. Мұндайда біз айтып отырған бағалау көрсеткіш өзінің шегіне уақтылы жетпейді. Салдарынан салымшы ипотека рәсімдеу үшін үй құнының 50% ақысын жиған күннің өзінде тағы біраз күтуіне тура келеді. «Отбасы банкте» жоспарлаған соманы уақтылы немесе алдын ала аударып отырған дұрыс дейтініміз осыдан. Көп тұтынушы осы тұста қателеседі. Мысалы, «Отбасы банктен» ипотека алуды ойластырып жүргенімен, өзінің ақшасын басқа банк­терде жинақтайтындар кездеседі. Тиімді шарттармен үй алуды ойластырғандар алғашқы жарнаға деп сақтап отырған қаржысын «Отбасы банкте» ашылған депозитте жиса, әлдеқайда тиімдірек болады. Тұрғын үй займына 3 жыл үзбей ақша аударып, кейін 3,5%, 5% үй алуға болады. Бұл тұрғын үй займы еліміздің кез келген азаматына қолжетімді. Мұнда төлем қабілетін растау да қажет емес. Өйткені салымшы 3 жыл үзбей ақша жинап, онсыз да төлем қабілетін растайды.

Біздегі несиенің екінші түрі – аралық займ. Мұнда тұтынушының 3 жыл күтетін уақыты болмаса, ол жаңа ашқан депозитіне бірден алғашқы жарнасын салып, кем дегенде алты ай күтеді. Сосын, көп кідірмей несие рәсімдеуіне әбден болады. Бірақ, бұл дегеніңіз, уақытша берілетін несие. Мұнда үй алған тұтынушы 3 жылда депозитке қатысты жоғарыдағы үш талап­ты орындаған соң ғана аралық займ тұр­ғын үй займына өтеді. Аралық займ­­­­да пайыздық мөлшерлеме 6%, 9% шең­бе­рінде болса, 3 жылдан соң тұрғын үй займындағы шарттар бойынша пайыздық мөлшерлеме төмендейді. Бұл несиені алу үшін тұтынушы міндетті түрде төлем қа­бі­­летін растауы қажет. Төлем қабі­ле­ті тұл­ғаның жұмыс орнынан алатын жала­қы­сына байланысты есептелетінін білетін шы­ғарсыздар.

Біздегі несиенің үшінші түрі – алдын ала тұрғын үй займы. Мұның жоғарыда атап өткен несиелендірудің екі түрінен айырмашылығы, алғашқы жарна 50% болуы міндетті емес. Төмен болса да жарайды. Осы алдын ала тұрғын үй зай­мымен біз көбіне-көп мемлекеттік бағдарламаларды іске асырамыз. Яғни бағдарлама шеңберінде белгілі бір са­наттағы азаматтарға алғашқы жарнасы 10% несие беріледі. Сонымен қатар биыл іске асқан «Жасыл ипотека», «Жаңа бас­пана», «Алматы жастары» және әйел қауымға арналған «Ұмай» бағдарламасын айтуға болады. Бұл бағдарламаларға қатысудың да арнайы шарттары бар. Оның барлығын тұтынушыларға егжей-тегжейлі түсіндіреміз. Міне, «Отбасы банкте» осындай үш түрлі несие түрі бар. Мұнда әр бағыт бойынша бірнеше бағдарлама қарастырылған. Орайы келгенде сол бағдарламаларға да аз-кем тоқтала кеткенім жөн болар. Мысалы, «Өз үйім» деп аталатын бағдарламада «Отбасы банк» әр аймақта құрылыс компаниялары салған үйлердің құжаттарын сараптап, белгілі бір тұрғын үй кешенін мұқият тексерген соң, келісімшарт жасайды. Осының есесіне құрылыс компаниялары «Отбасы банктің» салымшыларына жеңілдік қарастыруы мүмкін. Сосын биыл «Жасыл ипотека», «Ұмай» бағдарламасы іске асса, нақ қазір аталған бағдарламаларға өтініш қабылдау тоқтаған. Бұл бағдарламалардың қайта жалғасуы келер жылғы қаржыландыруға байланысты болып тұр. Тағы бір айта кетерлік жайт, биыл «Отбасы банк» «Ди­п­ломмен – ауылға!» бағдарламасының опреаторы болды. Онда пайыздық мөл­шерлеме тіпті төмен – 0,01%. Алғашқы жарна да талап етілмейді.

Қазір өңірлерде жергілікті әкім­дік­тер­мен келісімшарт арқылы аймақтық бағдарламалар қолға алынғанын естіген боларсыздар. Осыған қоса мекемелерге арналған корпоративтік өніміміз бар. Ірі немесе орта компаниялар өзінің жұ­мыс­шыларына үй алуды ойластырса, осы мүмкіндікті пайдалана алады. Мұның да арнайы ереже-талаптары бар. «Отбасы банк» басшылығы қазірдің өзінде Үкімет, құрылыс компаниялары және әкімдікпен келіссөздер жүргізуде. Мақсат бұрынғыдай, халыққа мейлінше тұрғын үй алудың тиімді жолдарын ұсыну болып қала береді. Байқасаңыздар, елімізде әр жылдары тұрғын үй бағдарламаларының түр-түрі іске асып жатыр. Сондықтан үйлі болуды ойлағандар қазірден депозитке ақша жинаса, одан еш ұтылмайды.

Айбар Олжай:

– Елде тұрғын үй алудың бірнеше тиімді жолы барын білеміз, хабардармыз. Бірақ соның ішінде ең оңтайлысы – мүмкіндігінше қаражат жиып, алаңсыз өз ақшаңа үй алғанға жетері жоқ. Өзім үй алудың ең тиімді жолы осы деп есеп­тей­мін. Алайда үйлі болуды армандап жүрген ел тұрғындарының 99 пайызында мұндай мүмкіндік жоқ. Неге десеңіздер, бізде азаматтардың төлем қабілеті өте төмен. Жұмысшылардың еңбекақысы аз. Тұрғын үй қымбат. Осы диспропорция пәтер алуды ойлап жүр­ген­дерді де толғандырады. Сосын олар көр­пеге қарай көсіліп, үй алудың басқа жо­лын іздеуге мәжбүр. Ол жолдың бірі ретінде ипотека қарастырылады. Ха­лық­тың шамамен 60 пайызы осыған жүгінеді.

Кейін, ипотека рәсімдеуге келгенде нені ескеру керек, деген сұраққа бас қатырады. Шарттарына үңіледі. Ипотека рәсімдейтін кезде ең әуелі алғашқы жарна көлеміне, ипотеканың жылдық пайыздық мөлшерлемесіне және мерзіміне назар аударған жөн. Ең төмен пайыздық мөлшерлемемен ұсынылған ипотека ең тиімді саналады. Бұл баршаға түсінікті шығар.

Бізде қазір базалық мөлшерлеме жо­ғары болып тұр. Мұның себебі, инфляциямен күресіп жатырмыз. Сәйкесінше, ипотеканың да пайыздық мөлшерлемесі жоғары. Сонда бүгін жоғары пайыздық мөл­шерлемемен үй алсаңыз, уақыт сәті­мен оған өте көп ақша төлейсіз. Қар­жыгер ретінде айтарым, айма-ай тапқан-таянғаныңыз осы ипотеканы жабудан артылмауы мүмкін. Сондықтан үй аларда асығыс шешім қабылдамай, мүмкіндігінше төмен мөлшерлемемен ипотека рәсімдеген әлдеқайда ұтқыр шешім. Әрине, оған мүмкіндік болып жатса дейсің...

Тағы бір жайға тоқталайын, ипотека нарығы қысқарғаннан кейін құрылыс компаниялары бөліп төлеуді (рассрочка) қарастыратын болған. Компаниялар сатылған үйдің ақысын бір жылдан екі, үш жылға дейінгі мерзімде өндіруге ақырындап назар аудара бастады. Негізі қа­зір құрылыс компанияларымен көп мәселе бойынша саудаласуға, келісуге болады. Олар тұрғын үй нарығында келісімдер азайғандықтан тұтынушымен санасуға мәжбүр. Мысалы, мен мұндайда енді алармын деп көздеп жүрген үйдің жарты ақшасы қолда болса, қалғанын па­йызбен еселеп қайтаруға жүгінбей, бөліп төлеу әдісін қарап көруге кеңес берер едім. Қарызды өтеймін деп көбірек еңбек етіп, тер төгіп, табысты үнемдеп, жыл қиналсаңыз, есесіне толық құтыласыз. Болмаса, пайызы жоғары ипотеканың ақысын 10 жыл бойы төлейсіз. Егер ипотеканы аннуитивті әдіспен алсаңыз, мұнда әуелі үстіндегі пайызын, кейін барып негізгі қарызды қайтарасыз. Жо­ға­рыда айтқандай, үйдің ай сайынғы төлемі жоғары болса да бөліп төлеу әдісі анағұрлым тиімдірек. Қысқа қайырғанда, үй алудың негізгі жолдары осы. Ал былай үй алудың басқа да түрлі бағыттары шығып жатыр. Оның барлығына сене беруге болмайды. Үй аламын деп жүріп, түрлі кооперативке ұрынатындар бар. Шын мәнісінде, оның барлығының жүйесі бір. Мысалы, алғашында он адам үй алуы мүмкін. Олар әлбетте үй алғанын жарнамалай бастайды. Бірақ кейін келген 100-200 адам үйсіз қалып, ақырында ақ­ша­дан қағылады. Мұның соңы сот үде­рі­сіне ұласып, қылмыстық іспен аяқ­тал­уы мүмкін. Қандай да бір коопера­тив­тердің жарнамасына сеніп, ақша салсаңыз, онда 99 пайыз ол ақшадан қағыласыз. Қо­ры­та келе айтар болсам, біріншіден, үйдің ақысын толық жиып, сосын барып құрылыс компаниясына жүгінгенге жетері жоқ. Екінші, ресми банктердің ипотекасы арқылы немесе мемлекеттік бағ­дарламалармен үй алуға болады. Үшін­ші, құрылыс компаниясы ұсынатын бөліп төлеу әдісіне жүгінген дұрыс.

Нұрсұлу Қожахметова:

– Елімізде үй алуды ойластырып жүр­гендерге тиімді тұрғын үй бағдар­ла­­ма­лары қарастырылған. Соның негіз­гі­леріне тоқталғаным жөн болар. Үкі­мет­тің 2022 жылғы 23 қыркүйектегі қау­лысымен тұрғын үй-коммуналдық инфра­­құрылымды дамытудың 2026 жылға дейінгі тұжырымдамасы бекітілді. Осы тұжы­рымдамаға сәйкес, Астана қа­ла­сының коммуналдық тұрғын үй қо­ры­нан тұрғын үйге мұқтаж азамат­тар­дың тізімінде тұрғандарға үй беріледі. Тарқатып айтар болсам, біріншіден, үй кезегінде тұрған халықтың әлеуметтік осал топтары үшін сатып алу құқығынсыз жалға берілетін пәтерлер қарастырылған. Екінші, кезекте тұрған азаматтар үшін Астана қаласының әкімдігіне бағынысты әлеуметтік сала бюджеттік ұйымдарының қызметкерлері пәтерді «Қазақстан тұрғын үй компаниясы» АҚ-мен бірлесіп сатып алу құқығымен жалға алуға болады. Үшінші, 2% (Бақытты отбасы) және 5% (Шаңырақ) сыйақы мөлшерлемесімен «Отбасы банк» АҚ-ның жеңілдікпен не­сиелендіретін тұрғын үй бағдарламасы бар. Сондай-ақ «Халықтың әлеуметтік осал топтары» санаты бойынша азамат­тар­дың кіріс шарттарына сәйкес бас­тапқы жарнаның бір бөлігін жабу үшін Астана қаласы әкімдігінен 1,5 млн теңге мөл­шерінде тұрғын үй сертификатын алу мүмкіндігі бар. Биыл елордада үй кезегінде тұрғандар үшін «Отбасы банк» АҚ «Жасыл ипотека» (7-20-20) деп аталатын жаңа тұрғын үй бағдарламасын бас­тады. Мұндай пайыздық мөлшерлеме тек кезекте тұрғандар үшін қарастырылғанын ескергейсіздер.

Елорда жастарын қолдау мақсатында 2019 жылдан бастап «Жұмыс істейтін жас­тар үшін сатып алу құқығынсыз жалға берілетін тұрғын үй» бағдарламасы іске асып келеді. Мұның өзі 35 жасқа толмаған, ресми жұмысқа орналасқан елорда жастарына жақсы мүмкіндік болды деп айтуға болады. Бағдарлама шеңберінде тұрғын үй жастарға сатып алу құқығынсыз 3 жыл мерзімге жалға беріледі. Мұнда үйді жалдауға кететін пәтерақының орташа құны айына шамамен 5-10 мың теңге шамасында шығады. Бағдарламаға қатысушылар ұпайлық жүйе бойынша іріктеледі. Осыған қоса 2021 жылдан бастап үйлесімді іске асып келе жатқан «Елорда жастары» же­ңіл­детілген несиелендіру тұрғын үй бағ­дарламасы туралы естіген боларсыздар. Бағдарлама арқылы 35 жасқа тол­маған жастардың 18 млн теңгеге де­йін жеңілдікпен тұрғын үй қарызын алуға мүмкіндігі бар. Бұл бағдарламаның бастапқы жарнасы – 10 па­йыз. Сосын тұрғын үйдің ақысын жылдық 5 па­йызбен 25 жылға дейін бөліп төлеуге болады. Айта кету керек, «Елорда жас­тары» бағдарламасы үміткерлер үшін барынша кең таңдау еркіндігін ұсынады. Мысалы, олар пайдалануға берілген жаңа ғимараттардан, құрылыс жүріп жатқан үйлерден, үлестік қатысуы бар объектілерден («ҚТүК» кепілдігі болған жағдайда) пәтер ала алады. Бағдарламаға нақты қай саланың мамандары қатыса алатыны туралы ақпаратты ресми сайттан көріп, біліп, танысу қиын емес. «Жеке тұрғын үй қорында жалға берілетін тұр­ғын үй үшін азаматтардың жекелеген са­наттарына төлемдерді тағайындау және жүзеге асыру қағидаларын бекіту туралы» Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігінің бұйрығына сәйкес «Көпбалалы отбасылар», «I және II топтағы мүгедектер», «Мүгедек бала­ла­ры бар немесе оларды тәрбиелеп отыр­­ған отбасылар», «Жетім балалар» санаты бо­йынша тұрғын үйге кезекте тұр­ған азаматтар жеке тұрғын үйді жалға алғаны үшін суб­сидиялау мүмкіндігін пай­далануға құқығы бар. Әрине, егер отбасының (аза­маттың) соңғы 6 айдағы жиынтық та­бысы отбасының әрбір мү­ше­сіне шақ­қанда ең төменгі күнкөріс дең­ге­йінің 1 есе­ленген мөлшерінен (40 567 теңге) аспай­тын болса.

Жалдамалы тұрғын үйге атаулы көмек көрсету қағидаты бойынша үйдің 50%-ын мемлекет, қалған 50%-ын жалға алған азамат өз бетінше төлейді. Субсидияны кезекте тұрған азамат мемлекеттен жалдамалы тұрғын үй алғанға дейін немесе жоғарыда аталған жеңілдіктер арқылы несиелік бағдарламалар шеңберінде тұрғын үй сатып алғанға дейін төленеді. Биыл жыл басынан бері халықтың әлеу­мет­тік осал топтары үшін «Сатып алу құқығынсыз жалға берілетін тұрғын үй» бағдарламасы бойынша 110 пәтер берілді. «Сатып алу құқығымен жалға берілетін тұрғын үй» бағдарламасы шеңберінде кезекте тұрған бюджеттік ұйым­дардың қызметкерлері үшін «ҚТүК»­ АҚ арқылы 150 пәтер берілді. Сон­­дай-ақ «Бақытты отбасы» (2-10-20) және «Шаңырақ» (5-10-20) жеңілдетілген не­сиелеу бағдарламалары бойынша 542 пәтер берілді. Жыл соңына қарай «Жұ­мыс істейтін жастарға сатып алу құқы­ғынсыз жалға берілетін тұрғын үй» бағ­дар­ламасы шеңберінде тағы 770 пәтер беру жоспарланған.

Ұлан Дәулетқали:

– Негізі ипотека туралы айтқанда «ең тиімді ипотекалық бағдарлама осы, кез келген отбасыға осыдан артығы жоқ» деп шорт кесіп байлам жасасақ қате болар. Себебі әркім қолындағы бастапқы жарнасына, әлеуметтік статусына, айлық та­бысына қарай тиімді ипотекалық бағ­дарламаны таңдай алады. Ипотекалық бағдарламаларды екіге бөліп қарастыруға болады. Бірінші, егер сіз тұрғын үй кезе­гінде тұрсаңыз, онда, әрине, үкімет тарапынан ұсынылған жеңілдетілген ипо­текалық бағдарламалар арқылы бас­паналы болған тиімдірек. Бұрындары тұрғын үй кезегінде тұрғандар үшін «5-10-20» деп аталатын бағдарлама бол­ған. Қазір тек атауы өзгергенімен заты сол қалпы. Яғни тұрғын үй кезегінде бол­саңыз, бастапқы жарна ретінде үйдің жалпы бағасының 10%-ын ғана бересіз. Жылдық үстемақысы 2% немесе 5% шамасында шығуы керек. Енді бұл пайыз кезекке байланысты белгіленеді. Яғни бұл қатарда көпбалалы отбасылар, I, II топ­тағы мүгедектігі бар жандар, мүм­кін­дігі шектеулі бала тәрбиелеп отырған отбасылар, үкіметтік ұйым, бюджеттік ұйым қызметкерлері бар. Жалпы, тұрғын үй кезегінде тұрғандар үшін ең тиімді мемлекеттік бағдарлама осы деп айтар едім. Бұл бағдарламаларды «Отбасы банк» үйлестіріп отыр. Яғни кезекте тұр­ғандардың «Отбасы банкте» депозиті болуы міндетті.

Тұрғын үй кезегінде жоқ азаматтар үшін дәл қазіргі бағдарламалар тікелей бастапқы жарнаға байланысты болып тұр. Мысалы, қолыңызда 50 пайыз бастапқы жарна және «Отбасы банкте» депозитіңіз болса, онда тиімді ипотека рәсімдеуге болады. «Отбасы банк» арқылы алғашқы жарнаны аударған соң, бағалау көрсеткіші 2,5 жетіп тұрса, ипотека рәсімдеуге болады. Бұл – тиімді. Себебі сіз о баста үйді аралық займмен алғаныңызбен, уақыт сәтімен сіздің жылдық үстемақыңыз 5 пайызға дейін азаяды. Демек сізде 50 пайыз жарна болса, онда «Отбасы банк» ипотека рәсімдеген абзалырақ. Егер қо­лыңызда 30 пайыз бастапқы жарна болса, онда «Отбасы банктегі» 30/70 ипотекалық бағдарламасын ұсынар едім. Яғни бағалау көрсеткішін 3,3-ке жеткізіп, алғашқы на­рықтан 7 пайызбен үй аласыз. Бұл қазір 7-20-25 бағдарламасының өте керемет аналогы деп айтар едім. Мұның бір ғана кем тұсы бар, сіз тек қана «Отбасы банк­тің» серіктес компанияларынан ғана үй ала аласыз.

Егер сізде 30 пайыз бастапқы жарна болмаса, онда 20 пайыз бастапқы жарнамен берілетін ипотекалық бағдарламалар қарастырылған. Қазір мұндай мүмкіндікті «Фридом Финанс Қазақстан» банкі ұсы­нады. Бұл банк тек алғашқы нарықтан пәтер алуға мүмкіндік берсе, Altyn Bank арқылы екінші нарықтан да баспана алуға болады. Екі банктің жылдық үстем­ақы­лары әртүрлі. Ал басқа банктерде стандартты ипотекалық бағдарламалар қарастырылған. Яғни сол мүмкіндікпен екінші нарықтан пәтер алғыңыз келсе, 18-19 пайызбен ипотека рәсімдейсіз.

Қала, өңірлерде жұмыс істейтін жас­­тарға арналған жақсы ипотекалық бағ­­дарламалар бар. Мысалы, «Елорда жастары», «Алматы жастары», «Әулие­ата жастары», «Абай жастары» дегендей жалғасып кете береді. Осы бағ­дар­ла­ма­лар­дың мүмкіндігін пайдалануға болады. Байқасаңыздар, ипотека рәсімдеу барысында «жалпыға мына бағдарлама ғана тиімді» деп қарыстырғанымыз қате. Тұрғын үй бағдарламаларының өзі жиі өзгеріп отырады. Тиімді бағдарламаларды білгіңіз келсе, үнемі осы саланы зерттеп отыру қажет. Біздің қазір айтқан ақ­па­ратымыз екі аптадан кейін қажетсіз болып қалуы әбден мүмкін. Ипотека рәсім­деуге шешім қабылдасаңыз, сол кездегі ұсынылған бағдарламалар ішінен ең тиімдісіне жүгінген жөн. Мен үшін ипотека рәсімдеу барысында оның тиімділігін анықтайтын бір ғана негізгі талап бар. Ол былай, егер үйдің ай сайынғы төлемі жалдамалы пәтердің төлемімен шамалас болса, ол ипотекалық бағдарлама мен үшін қолайлы. Оның үстемеақысы екі есе болады, сосын 25 жылға алу дегенге мән бермеймін. Себебі елдегі инфляция бар, сосын біздің жалақымыз жыл сайын өсе береді. Пәтердің құны да қаққан қазықтай емес, өседі. Ал біздің ай сайынғы төлейтін төлеміміз қаз-қалпында өзгеріссіз қалады. Сол себепті жалдамалы пәтерге кететін сомаңыз ипотекаңызды жауып тұрса, үй ала беруге кеңес берер едім. Одан кейін, әрине, аяқты көкке көтеріп жатпай, еңбек етіп, мерзімінен бұрын ішінара өтеу функциясы арқылы үстемеақыны 5-6 есе азайтып жауып тастауға әбден болады. Ол туралы өте көп кеңес айтқанмын. Мысалы, 25 жылға ипотека рәсімдесеңіз, сіз оны 25 жыл төлеп отырмайсыз. Өзім осындай ипотеканы 5-6 жылда жауып тастағандарды көрдім. Осыдан 4 жыл бұрын 1 бөлмелі жалдамалы пәтер құны шамамен 90 мың теңге болған. Яғни ол кезде айына 90 мың төлеп отыратын ипотека рәсімдеген болсаңыз, күні бүгінге дейін сол сомманы төлеп отырған болар едіңіз.

Халық арасында үлескер болсаңыз, әлдеқайда арзан үй аласыз деген пікір ай­ты­лады. Бірақ ақшасын салып, түр­лі құрылыс компанияларына алданып, пәтерін уақтылы ала алмағандар көп. Мұн­дайда құрылыс компаниясын таң­дар кезде үш құжатқа мән беру қажет. Бірінші, сол жердің меншік иесі құ­рылыс компаниясы ма, соны білу керек. Екінші, құрылыс компаниясының пә­терлерді сатуға рұқсаты бар-жоғын анық­таған ләзім. Үшінші, сол жерге құ­рылыс жүргізуге әкімдіктен берілетін рұқсатнама бар ма, соны біліп алған абзал. Осы үш құжат болса, онда құрылыс ком­паниясы біраз тексеруден өткен де­генді білдіреді. Мен өзім көпшілікке мейлінше дайын тұрған пәтерді алуға деп кеңес беремін. Себебі тұрғын үйдің әр подъезінің сапасы әртүрлі болуы да бек мүмкін. Қазір бұл таңқаларлық жағдай емес. Дайын үйдің бағасы сәл қымбатырақ түсер, 2-3 млн ұтылатын шығарсыз. Бірақ арзанға жүгіремін деп ауыз күйіп қалмау үшін құрылысы біткен, дайын үйді алған дұрысырақ дер едім.

Дөңгелек үстелді жүргізген –

Сәндібек Асанәлі,

 «Egemen Qazaqstan»