Айтматовпен бірге өзгерген әлем

Әлбетте, Айтматовтың әдеби әлемінің актуальділігі, Айтматов көре білген адам­зат әлемінің ақиқаттығы. Өйткені ол – кеше­гі мен бүгінгі бұлыңғыр күннің тап бас­қан тамыршысы, жаңаша өзгеріп жат­қан заманның, жаңарған уақыттың арасын жалғап жатқан алтын көпір, бірегей тұл­ға. Айрықша жазушы, ерекше шығарма­шы­лық иесі. Оның орнықты ойлары мен сер­гек сөздері, терең таныммен ұштасып кет­кен ұшқыр интуициясы қазіргі әлемді жай­лап алған ойран-топан қоғамдық қозғалыс пен дүр-дүмпулерге барынша жауап бере алатын, аумалы-төкпелі уақыт сынына төтеп беретін іргетас секілді.

Дәл қазір Батыс пен Шығыс текетіресі өзгеше тұрпатта көрініп, өзгеше градуста көтеріліп, өзгеше меридианда өлшеніп, атомдық қару қолданарлықтай өршіп тұрған күрделі кезеңде, қауіпті бол­жауларды бастан кешіп отырған шақта бізге Айтматов сияқты тұлғалардың тың ойы мен білікті пікірі жетіспей-ақ отыр. Әлемдік масштабта ойлай алған, әлемдік орбитада сөзін көркем әдебиет қуатымен жеткізе білген Айтматовтай тұлға­ның көлеңкесіне зар болып қалғандаймыз. Бәлкім, Айтматов бағзы Манас бабасындай «Шоң Шыңғыс» болып «Ыстықкөл форумынан» немесе Брюссель мінберінен саңқылдай дауысы естілгенде, әлемдік ойшылдар үн қосар ма еді? Өзінің сүйікті «Жәмиләсін» алғашында «Әуен» деп атағанындай, айпара әлемді Айтматов әуені Алатау самалындай сергіте желпіп, өзгеріске ұшырап жатқан әлем саясаты басқаша әуенге бет бұрар ма еді?

Әлқисса! Айтматов әуені қай әуен? Қырғыз баласы ретінде айтқан Айт­ма­товтың алғашқы әуені Жәмилә мен Да­ниярдың 1957 жылы «Новый мир» жур­налында бірлесе салған әні еді. Ол ұлы махаббат әуені еді... Жиырма тоғыз жастағы жас қырғыз жігітінің адам баласына әлемге қарата шырқаған әуенді үні, әуенді дауысы, әуенмен жеткізген кіршіксіз махаббаты еді.

Айтматов адамзатқа деген осы ұлы махаббатынан өле-өлгенше айнымай өтті. Сол жолда қаламын жүрек қанына суғарып, тек жалын жүрек пен салмақты сананың сөзін айтумен кетті.

Ал Айтматовтай жампоздың жал-құйрығы күзелмей, сөзі түзелмей оқырма­нына жетіп жатты ма? Ақиқатында солай ма? Ол үшін әр жаңа шығармасын тудырған сайын соцреализм цензурасын айналып өтуде сана мен сезімге салмақ салған қаншама қиямет-қайым үдеріс болғанын екінің бірі біле бермесі анық.

Әп-бісміллә деп бастаған «Бетпе-бет» повесі «Ала-Тоо» журналында 1957 жылы басыла салысымен жазушыға «ақ жол» ашқаны рас. Бірақ түрлі жерде «Совет солдатын «сатқын» деп жазатындай бұл кім сонша?» дейтін күңкіл соңынан ергені тағы шындық...

Рухани жақтан өзіңді-өзің тұмша­лат­қан, санаңды еркін ойлауға, сезіміңді көсіле сілтеуге кедергі жасатқан қызыл қоғам ал­гаритмі қол-аяғын тұсауға тырыс­ты. Міне, осындай салдуарын сәтте жазушы атаулы­ға білім және білікпен қоса шеберлік көмек­ке келетіні шындық. Ең бастысы, ұлтшыл қазақ жазушылары айтатындай цензураны адастырып, асты-үстіне түсіре астастырып жіберетін шын­дық пен ерлік керек.

«Бетпе-бет» повесі арқылы «совет солдаты сатқын емес, бізде сатқындар жоқ» деп келген сталиндік цитадель-догмаға 1957 жылы жасқанбастан, үрейленбестен қарсы шыққан, социалистік жүйе қалып­тастыр­ған мызғымас фундаментті ырғап, сөккен жап-жас Шыңғыс Айтматов еді!

Жазушы суреттеген Смайл сатқын ар­қылы совет қоғамы шындығын әйгілеп қана қойған жоқ, аз ғана халықтың ар-намысы мен махаббатын Сейде әйелдей семсер-ана арқылы паш етті. Қоғамда қалыптасып қалған коммунистік қатал көзқарасқа қарсы айтматовтық көзқарасын ашық айтты, анық білдірді. Сейдедей ананың ұлы махаббаты арқылы Смайлдай күйеуінің сатқындығын әшкерелеу ол кездегі социалистік әдебиет әлемінде кездеспеген образ болды.

Айтматовтың сатқын образы – совет әдебиетіндегі соцреализм сеңін бұзып, алғашқы мұзжарғыш кеме сияқты болды. Бұл – шындық.

Ал «солдат сатқындығы» туралы мақ­талып жүрген, сол үшін КСРО Мемлекет­тік сыйлығын алған беларусь жазушысы Василь Быковтың «Сотников» повесі кеш – 1969 жылы жазылды... 1970 жылы ғана жарық көрген болатын. Сол сияқты совет әдебиетінің классигі атанған, сібірлік орыс жазушысы Валентин Распутиннің «Живи и помни» повесі де тек 1974 жылы жарияланған еді. Ол да жарық көре сала мемлекеттік сыйлыққа ие болған.

Ал аты да ауызға іліге бермейтін, айтыла да қоймайтын қырғыз баласының ғажап повесі «Бетпе-бет» кеңестік әдеби үдерісте жаңаша жазу, қорықпай, үрікпей жазу дейтін батылдық пен батырлық жол, әдіс пен айлалы шеберлік соқпағын салғаны ақиқат. Осыдан-ақ Айтматов уақыттан озып, өз сөзін айтқаны, азаматтық пози­циясын айқын танытқаны анық.

Осы бір соқтықпалы, соқпақты жолдан сүрлеу тауып даңғылға шығып кетуді жас Шыңғысқа нұсқаған кім деген ой келеді бүгінде. Әлбетте ұлы ұстазы сияқты бол­ған, алғаш «Жәмиләсін» қолжазба күйінде оқыған, әлемге танытуға жол ашқан, ағалық ақылын айтқан, тұңғыш рет сол кездегі ең үлкен бас сыйлыққа үкілеп қосқан, онда да дүйім марғасқалардың алдында қорғап сөйлеген, ақжол тілеген Әуезов еді...

Айдай әлемге әйгілі Мұхтар Әуезов жас Айтматовқа 1958 жылдың қоңыр күзі – қазан айында «Литературная газета» басылымында «Путь добрый» – «Жолың болсын» деп абыздық ақ батасын беріп қана қоймай, 1961 жылы 6 сәуір күні Лениндік сыйлық беру жөніндегі Мемлекеттік комитет алдындағы комиссия мүшелері­не: «Сіздер авторды әлі жас, шығар­ма­сы шағын деп отырсыздар. Бұл – үстірт, жаңсақтау пікір. Ол осы шығармасының өзі­мен-ақ үлкен марапат, мәртебеге әбден лайық. Келешегі бұдан да айдынды», деп әулиелік сөзін айтқан болатын. Ұлы жазушы ұстазының бұл сөзі жерде қалған жоқ, 35 жасар жас Айтматов 1963 жылы аламан бәйгеде топ жарды. Әдебиет әлемін дүр сілкіген қаншама тың тұрпатты, соны да жонды, жаңашыл шығармалар әкелді.

Жас Айтматовтың қуатты қаламы Сей­де­дей жас әйелдің отбасына, Отанына деген махаббаты сатқын синдромын әш­керлеп, совет әдебиетінде бетбұрыс ағым ту­дырса, Жәмиләнің адами махаббаты Орта­лық Азия мен шығыстық әдебиетке әйел ма­хаббатының қаншалықты қымбат, құн­дылығын көрсетті. Ең асыл сезімнің біре­гейі махаббат жолында қырғыз әйелінің бас еркіндігі – дала мен түркі мәдениетінде орын алып келген қыз бала еркіндігі, әйел бостандығы деген ұлағатты салтты қайыра жаңғыртып, әлем әдебиеті алдында паш етті.

Бәлкім, Айтматов ерлігінің бір сыры мен қыры осында жатса керек.

Меніңше, әйел махаббатына, ана махаб­­батына деген айтматовтық шексіз жазу­­шылық махаббатының дүниені тербеген әуені әлі күнге ұлы сарын болып естілуінде, жадымызда жаңғырып жатуында терең сыр бар деймін. «Құс жолы» повесіндегі Толғанай ананың мифтік Жер-ана дауы­сымен ұлан-ғайыр дүниеге дауыс айта шағымдануында да ана дауысы жатыр. Ол Алатау биігінен саңқылдайды, сырнайдай сызылады, ой-бауырымдап жоқтайды!..

«Тау мен дала повестері» жинағы­мен совет империясының бас сыйлығын қан­жығасына байлап, миллиондаған оқыр­манын аузына қаратқан жас Айтматов шығыстан шыққан шебер көркемдік әлемге найзағайдай түскен еді. Ол «Қош бол, Гүлсарыға» қанат бітіріп, жер шары оқырманын тамсанта беруге көшті. ­Мұн­да да ол соғыстан келген Танабай тағ­дыры арқылы майдандағы адам баласы шын­дығын, адамдық асыл қасиеттің алмас­тай өткірлене беретініне мән беріп, соны соқпаққа түрен салды.

Бүбідей сұлу әйелдің ер-азаматқа адал сүйіспеншілігі мен Танабай жылқы­шының серілігі мен перілігін, салқам ерге тән жүрісін, сүю мен махаббат үшін бәріне де бас тіккен азаматтық кредосын шырқау биікке көтереді. Танабай мен Бүбі махаб­баты Гүлсары жүйріктің жалынан ескен желдей әуен боп әуелейді. Ол әуен де қа­зіргі айнымалы әлемді аралап кетіп еді.

Көп өтпей-ақ құбылмалы әлем мен әлемдік оқырман Айтматов әуені арқылы Момын шал мен алты жасар баланың Ма­рал-анаға оянған мұңлы да, сырлы махаббатымен қайта қауышты. Айтматов әлемі бұл жолы мүлде өзгеше мінез көрсетті.

Мыңжылдық заман толғауын Марал-ана мифімен тербеп, әлемге моральдық-этикалық негіздің әлсіреп, адам баласы болмысының сабындай бұзылып, рухани құлдырап бара жатқанына жаңа заман мен уланған уақыт адамдарының адамгерші­лік тұрғыдан әлсіреуіне әкеп тірейді. Миф қабатының мәңгілік тұрақтылығына сүйене отырып, қоғам мен әлем тұрақсыздығына астармен ой тастайды. Ақ арманға толы бала жаны пәк күйінде ақ кемелі Ыстықкөлдің тереңіне батып, жан тыныштығы мен рух қуатын сол терең су қабаты астына көмеді. Бала сәби көңілімен сенген тірі пенделер өмір сүріп жатқан мазасыз дүние опасыз болып шығады.

Айтматов нәзік бала жанының таза­лығы мен қаусаған шалдың сәулелі жан сарайы арқылы сұлу әлемнің бала тағ­дырындай кез келген сәтте өрмекшінің жібіндей шорт үзіліп кететініне, дүние оңай өзгере салатынына жазушылық пәк көңіл, балалық махабатпен оралады. Жазушы шығармалары осы «Ақ кеме» повесін өзі алғашқыда «Ертектен соң» деп атағанындай, мүлде өзгеше әлемге – миф пен шындық өмір қос қабат өрілетін көркем кеңістікке бет бұрды.

Кешікпей суреткер санасында «Теңіз жағалай жүгірген тарғыл төбет» повесі туды. Жазушылық қиял байлығы мен ежелгі нивх аңызы астарласқан адам тағдырлары тағы алдымыздан шығады. Ұшы-қиыры жоқ теңіз үстінде тұман кешкен жандар өмір ұшқыны үшін жанталасады. Тағы да адам тағдыры тезге салынып, адам жаны сынға түседі.

Мұнда да бала жаны мен бала тағдырына қайыра оралды. Бұл жолы бірақ Айтматов мүлде өзгеше кеңістікте тіл қатты. Өзіне етене таныс тау мен дала табиғаты аясында емес, құрлық пен теңіздің бетпе-бет келіп, бір-бірін құшып-сүйіскен, құмары тарқамаған мәңгі ғашықтардай алапат стихия аясындағы адам баласының жан дүниесі, тағдыр-талайы, қуанышы мен қасі­реті туралы туынды тудырды.

Ұрпақ үшін, жалғыз да болса бір тұяқ аман қалсын деп өздерін құрбандыққа ша­латын – өлім ұйығына батыратын ата, аға және әке әрекеті жан дүниеңді ас­тан-кес­тен етеді. Бір әулеттің үміті үзіл­ме­сін, келешегі кесілмесін, осымен адам­ға тән өмір атты қасиетті құбылыс тұйық­талмасын дейтін есті сезім бойыңды шымырлатып әкетеді. Өмір әуені әлдилеп, ұлы теңіз бетінде, қалың тұманда аман қал­ған Кириск тағдырына жан тәніңмен ортақтаса бересің.

Бәлкім, оқырманға жеткізер жазушы мақсаты да осы болар, бәлкім, бұдан да зор ескерту айтты ма екен... Меніңше, солай сияқтанады да тұрады. Қанмен орнаған қызыл қоғамның – Россияның отаршыл озбыр саясаты «нивх» секілді саны мүлде аз ұлттардың дүниеде азайып, соқыр сая­­саттың кесірінен тұманды әлемге жұты­лып бара жатқанын Айтматовтай ғажа­йып суреткердің ескертуі деп ұғынуға да болады.

Адам баласы ғасырлар бойы ұлы со­ғыстар мен кіші қақтығыстардан мыңдап-миллиондап қырылып, өзін-өзі жойып келе жатқанына Айтматов тұңғиық сана, терең таным тұрғысынан мән бере отырып, осы катаклизмнің тамыры пенде қатігез­дігі мен мәңгүрттігі, ана мен балаға деген ма­ха­б­батының сөнгендігі деген ордалы ойға та­бан тірейді. Жазушыны ұшқыр ойы мен болмысына бағзыдан біткен білігі Найман-ана махаббаты мұңына батырады.

«Ана, – дейді Айтматов ғазиз анасы Нағима туралы, – «ақ сүтімен сіңген ар-ұят». Осы сөзде жазушының анаға деген махаббаты да, анаға деген иманы мен жүрек сөзі де таңбаланған. Сондықтан да «Ғасырдан да ұзақ күн» романы арқылы Найман-ана сырына оқырманын барынша қанықтырады. Ғасырлар қойнауынан тірілтіп алған айтматовтық Найман-ана мифі оқырман жүрегіне адамшылық дәнін егеді.

Алғаш қолына қалам алып, жаза бас­таған жас шағында сомдаған «Бетпе-бет» повесіндегі Смайл сатқынның қылмы­сы­нан да қауіпті анасын атқан «мәңгүрт» Дөненбай образы жер бетіндегі ойлы оқырман жүрегін дір еткізгені, ой-санасын ойран еткені шындық. Айтматовтық «мәң­гүрт трагедиясы» тудырған қиямет әуені әлемді әлі шарлап келеді.

Айтматов ескерткен мәңгілік мәңгүрттік әр толқын бедерінде түрліше көрініс тауып, бүгінде жер бетін сағымдай суғара кезеді. Сол баяғы соғыс... Сол баяғы қызыл қан төгу... Жазықты-жазықсыз қантөгіс жайлап барады біздің әлемді. Сол баяғы анасын өлтірген «мәңгүрт» ұрпақтар шімірікпестен соғыс «ойынын» ойнап жатыр. Құдіреті жетсе, жер шарын қақпақыл ойнағысы бар.

Жалпы, біз – адамдар «соғыс синдро­мынан» арылмай, әлемде тыныштық сақ­талмай, адам баласының дамуы кенжелей береді. Мыңдаған жылғы мәдениеті мен әдебиеті де зор зардап шегеді. Зорлық бол­ған жерде «мәңгүрт» қана өмір сү­реді, «мәңгүрт» қана билік құрады. Ал мәң­гүрттік, яғни санасыздық – адам баласын жер бетінен біржолата жойып жіберуге алып келетін құбыжық құбылыс. Соғыс та адам баласының санасыздығынан, мәңгүрттігінен туындайды.

Ұлы әлем де, сол әлемді жырлаушы әде­биет те Құдай жаратқан әуенді жаратылыс. Сол жаратылыстың нәзік әуенін үзіп алмайық... Осы бір Құдай берген нәзік әуен жүрегімізді тербесін!

Иә, біздер – адамдар айтматовтық «Кас­­сандара таңбасы» таңбалаған, биік «Тау құлаған» («Когда падают горы») алапат ­заманда – өзгеріске толы «Жанпида» ­уақыт сындарында өмір сүріп жатырмыз. Тек айтматовтық Жәмиләден бастау алған­дай жаңаша «Әуен» туа қойған жоқ. Адам ­баласына берілген адамдық сезімге толы ма­хаббат әуені естілмейді. Құлағымыз керең.

Асқар АЛТАЙ,

жазушы, Франц Кафка алтын медалінің иегері