Қыстың қытымыр аязы мен жаздың аптап ыстығында әрбір тал-дарақ пен аң-құстың амандығын сақтап, өз жеріндегі экологиялық ахуалды күзеткен орманшы еңбегін біріміз білсек, біріміз білмейміз. Табиғат сақшылары жылдан-жылға орман алқаптарын көбейте отырып, экологиялық тұрақтылыққа септесіп келеді. Табиғатты, байлық пен қорды сақтап жүрген олардың еңбегі көзге көрінбесе де, құрметтеуге әбден лайық. Олардың міндеті – өңірдегі орман мен тоғайлы жерлердегі қорды мүмкіндігінше сақтау, пайдалану, өсіру.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың 2021-2025 жылдары Арал теңізінің құрғаған ұлтанына 1,1 млн гектар сексеуіл екпелерін егуді ұлғайту жөнінде тапсырмасы бар. Соған сәйкес екі жыл бұрын 101 мың гектар сексеуіл егіліп, 2022-2025 жылдар аралығында жыл сайын 250 мың гектар жерге фитоорманмелиорациялық жұмыстар жүргізіліп жатыр. Былтырғы меже – 250 гектар жер толығымен қамтылды.
Биыл да 250 мың гектар жерге фитоорманмелиорациялық жұмыстар жүргізу жоспарланған. Бүгінде орман шаруашылығы мекемелерімен бірлесіп 53 мың гектар жерге сексеуіл көшеті егілген. Сондай-ақ көктемде 7 777 гектарға 28 мың кило қарабарақ тұқымы, ал күзде 39 223 гектар жерге галофитті өсімдіктер тұқымы себілді. Ал республикалық бюджет есебінен 11 731 мың гектарға 3,5 млн-нан аса сексеуіл көшеті отырғызылған. Бұған қосымша теңіз ұлтанындағы 27 097 гектар орманның табиғи өсуіне жәрдемдесу шаралары жүріп, күзде 73 мың гектарға жуық жерге галофитті өсімдіктер тұқымы себіліпті.
Мамандардың пікірінше, Арал теңізінің құрғаған ұлтанындағы топырақтың тұздылығы жоғарылап, жердің сортаңдалуына байланысты ендігі атқаратын фитоторманмелиорациялық жұмыс, яғни сексеуіл көшетінің орнына галофитті өсімдіктерді (қарабарақ, сарсазан) ауыстыру керек. Себебі бұрынғы теңіздің тартылған орнына жақындаған сайын топырақ құрамы нашарлап, тұздылығы жоғары болып келеді. Осыдан соң егілген сексеуіл көшетінің өсуі тежелген. Ал галофитті өсімдіктер кейбір, сортаң жерге бейім. Екіншіден, мұнда өзен және көлдер жүйесі жоқ екені белгілі. Осыған орай, егілген алқаптың әрбір 50 мың гектары үшін бір скважина қазған дұрыс. Бұл климаттық жүйеге әсер етіп, ылғалды көбейтпек.
– Жалпы құрғаған теңіз ұлтаны қараусыз қалмайды. Ондағы тұз, құм көшкіндерін тоқтату, экологиялық ахуалды жақсартуда бүгінге дейін біраз жұмыс атқарылды. Аралдың деңгейі 1968-1990 жылдар аралығында негізгі жағалаудан 100-150 шақырымға дейін қайтқаны белгілі. Бұрынғы су жатқан ұлтан жалаңаштанып, тұзды шаң мен құм пайда болды. 1991 жылы «Арал консорциумы» деген үлкен бірлестік құрылып, құрғаған ұлтанды орманға айналдыруға өңірдегі орманшылар жұмылдырылған. Сонымен қатар «Қазақстан Республикасы аумағында ормандарды сақтау және молайту» бағдарламасына сәйкес Дүниежүзілік банк қолдауымен 2008-2014 жылдар аралығында теңіз ұлтанына сексеуіл көшетін отырғызып қана қоймай, тұқымын себу жұмыстары жүргізілді. 2018-2020 жылдары Корея Республикасының орман қызметінің қолдауымен «Арал теңізінің құрғап қалған ұлтанында фитоорманмелиорациялық жұмыстар жүргізу» жобасы іске асып, 13 мың гектардан аса жерге сексеуіл көшеті отырғызылды, – дейді Арал орман шаруашылығы және жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекемесінің директоры Болат Бисенбаев.
Оның айтуынша, орманшылардың еңбегіне тұрарлық әрі оларды қолдауда жақсы жаңалық жоқ емес. Екі жыл бұрын облыстағы Арал мен Қазалы орманшыларына су жаңа техникалар берілген еді. Облыстық бюджеттен бөлінген қаржыға 2 өрт сөндіру автокөлігі, 6 ХТЗ тракторы алынды. Ал былтыр орман шаруашылығы мекемелерінің материалдық-техникалық базасын жарақтандыру үшін облыстық бюджеттен қаржы бөлініп, 5 трактор, 6 орман отырғызу агрегаты, 2 өрт сөндіруші машина, 2 патрульдік автокөлігі беріліпті. Бұған қоса бірнеше қажетті жабдық алынған. Ал орман өртін болдырмау, алдын алу үшін тиісті мекемелерде 11 өрт сөндіру көлігі мен 53 өрт сөндіруші қызмет атқарады. Жалпы 2022-2024 жылдар аралығында теңіз ұлтанында сексеуіл егуге қажетті техника мен құрал-жабдықтар сатып алуға облыстық бюджеттен жыл сайын қаражат бөлініп тұрмақ.
Сексеуілді көптеп отырғызғанмен оның түбіне балта шауып, жеке бас пайдасына жаратып жүргендер жайлы айтпасқа болмас. Оның үстіне көмiрдiң жетiспеушiлiгi мен қымбаттауы ауылдағы ағайынға ауыр тиді. Сексеуiлдi отын ретiнде қолдана бастады. Бұған қоса үлкен қалаларда кәуап пісіру орындары көптеп ашылып, оған деген сұраныс барынша артқан. Міне, пайдаға құныққандар темір троспен сексеуілді түп-тамырымен қоса жұлып алатын болған. Бұл біздегі орман қорын азайтып тұр.
– Жалпы, сексеуілдің тұқымы күзде, қазан айының соңына қарай әбден піседі. Орманшылар осы кезде дәнді жинап, алдағы қар жауар алдында құрғаған теңіз табаны себеді. Сондай-ақ көшетпен егу арқылы да орман қоры молайды. Наурыз айының алғашқы он күндігінде орманшылар арнайы жабдықталған жылы вагонда жатып, 15 күн ішінде қыстағы тоң мен қардың ызасы арқылы ылғал топыраққа көшет отырғызады. Егер бір тал көшет тұзды топырақта шықса, бұл – үлкен еңбек. Ол бес жылда дән беріп, тұрған желдің әсерімен жан-жағында табиғи өсім де пайда болады. Ал бір түп сексеуіл жел мен дауылдан көшкен құмның 3-4 тоннасына бөгет болып тұр. Қыста жауған қарға да солай. Сексеуіл түбіне үйілген қардың көктемгі ылғалымен өзге де өсімдіктер өседі. Қазір сол уақыттары егілген сексеуіл тұқымы мен көшеттері құрғаған теңіздің орнынан ұшқан тұзды шаңның ұшуын тоқтатып, экологиялық жағдайдың жақсаруға көмегін тигізуде. Бұл – өңір халқының денсаулығына, жануарлар мен өсімдіктер дүниесінің көбейіп, өсуіне оң әсерін береді, – дейді орман шаруашылығының маманы Файзулла Смағұлов.
Байырғы орманшының айтуынша, 90-жылдардың басында тартылған теңіз орнына барған орманшылардың көргені, тек суырған құм ғана болыпты. Өсімдік пен жануарлар дүниесінен ада қалған. Құс ұшпайды. «Біз алғаш барғанда тек жорғалап жүрген қара қоңыздан өзге ештеңе көрмедік. Теңіздің аянышты халін көру бізге өте ауыр болды» дейді ол.
Иә, адамзат тарихындағы ең ірі экологиялық апат салдарынан жерді тұз басып, шөлейтті жер аумағы көбейіп, адамзат денсаулығына, жануарлар мен өсімдіктер дүниесінің көбейіп, өсуіне кері әсерін тигізіп отырғанын жиі айтып келеміз. Аралдың тартылуы аймақтағы экологиялық жағдайды күрт нашарлатып жібергені баршаға аян. Теңіз табанынан ұшқан құмды дауыл тонналаған уытты тұз бен шаң-тозаңды ауаға таратып, тіршілікке кері әсерін тигізді. Бір ғана мысал, суы құрғаған аймақтан ұшқан құмды дауылдың ұзындығы – 400, көлденеңнен 40 шақырымды алады екен. Ал радиусі – 300 шақырым. Бұл – тартылған теңіздің мәселесі жалғыз Қазақстан емес, бүкіл әлемге қауіп төндіруде деген сөз. Осының салдарынан жыл сайын 75 млн тоннаға дейін шаң мен улы тұзды жел көтеріп, оның өзі Еуропа мен Антарктидаға дейін жетіп жатқандығы алаңдатады.
Мамандардың есебінше, теңіздің құрғаған ұлтаны – 4,5 млн гектар. Осынша гектардың 2,2 млн-ы Қазақстан аумағында деп көрсетілген. Аз жер емес. Құрғақ аймақтың тұз басып, шөлейт жер аумағын көбейткені былай тұрсын, ондағы тіршілік иелеріне жағымсыз әсері тіптен көп. Жануарлар мен өсімдіктердің көбеюіне қарсы мұндай факторларға бірден-бір амал – теңіз ұлтанына сексеуіл, сарысазан, қарабарақ сияқты галафитті өсімдіктерді егу екенін кейінгі 20-25 жылдың тәжірибесі дәлелдеп отыр.
Ержан ҚОЖАС
Қызылорда облысы